Đối với các nhà khoa học, nhấn nút nộp bản thảo vào một tạp chí có phản biện và đợi tin được chấp nhận là một trải nghiệm mang tính bước ngoặt. Hãy tưởng tượng, trong tương lai, một tạp chí học thuật uy tín xuất hiện mục “Nhà nghiên cứu độc lập” (Unaffiliated Researcher) dành riêng cho công trình của các nhà nghiên cứu không thuộc tổ chức học thuật nào. Trong viễn cảnh này, tất cả mọi người đều có thể tham gia một cách chính thức vào quá trình nghiên cứu, thậm chí cả trong lĩnh vực vốn nổi tiếng khép kín như phản biện và xuất bản bản thảo.
Liệu đây sẽ là một câu chuyện kinh hoàng, hay sẽ là dấu hiệu cho sự tiến bộ? Chúng ta sẽ cảm thấy thế nào về một thế giới mà mọi người đều có thể tham gia vào hoạt động nghiên cứu chính thức? Có thể, một tương lai dân chủ hóa nghiên cứu – giúp việc tiêu thụ lẫn sản xuất nghiên cứu dễ tiếp cận hơn – sẽ làm tăng lượng ý tưởng có chất lượng đang lưu hành và hỗ trợ cho những nỗ lực bảo vệ khoa học trước sự suy giảm lòng tin của công chúng vào các nhà khoa học.
Có nhiều lý do cho thấy sự đáng quan ngại về một thế giới mở về chuyên môn. Chẳng hạn, đại dịch Covid-19 là một bước ngoặt cho thấy cả mối nguy hiểm lẫn sức ảnh hưởng của những ý kiến thiếu hiểu biết, thông tin sai lệch và tin giả. Bên cạnh đó, các phong trào giả khoa học khác, như “khoa học chủng tộc” (race science), vẫn tiếp tục tồn tại, thậm chí còn xuất hiện trên các tạp chí học thuật kém uy tín một phần nhờ vào mạng lưới ngầm của những “phát hiện khoa học” giả tưởng.
Ngoài ra, một cuộc chiến chống lại các lý thuyết khoa học (war on ideas) đang nổi lên, thách thức giá trị cơ bản của phương pháp khoa học. Điều này đã gieo rắc nỗi nghi ngờ rằng liệu chuyên môn có thực sự quan trọng không. Các học giả đã nhấn mạnh vai trò trung tâm của các ý kiến chuyên môn trong hoạch định chính sách thời kì đại dịch; nhưng có lẽ, chúng ta nên xem xét lại những phản xạ bảo vệ bằng cấp của mình. Ở chiều ngược lại, có thể lập luận rằng bằng cấp và các dấu hiệu về trí thông minh khác ở trong xã hội đang tạo ra những rào cản không cần thiết giữa chuyên gia và công chúng.
Liệu có nghĩa vụ đạo đức nào giúp thúc đẩy sự tham gia của công chúng vào quá trình khoa học không? Nhìn nhận từ thực tế, thông qua việc đóng thuế thuế, công chúng đã tài trợ cho rất nhiều nghiên cứu xây dựng nên sự nghiệp của các nhà khoa học. Do đó, các nỗ lực để học thuật hòa nhập vào xã hội thường được đóng khung quanh việc thực hiện “tiếp cận” hoặc trích dẫn “những tác động rộng hơn” của nghiên cứu. Điều này bao gồm những hoạt động vô cùng quan trọng trong trường học, dự án “khoa học công dân” (citizen-science), chương trình nghiên cứu mùa hè và chương trình giáo dục trong tù. Bên cạnh đó còn là những nỗ lực đưa các nhà khoa học từ các nước đang phát triển vào quá trình xuất bản trên các tạp chí uy tín và tham dự các hội nghị khoa học.
Những nỗ lực khác tập trung vào việc dân chủ hóa dữ liệu. Ví dụ điển hình là phong trào khoa học mở, được xây dựng dựa trên ý tưởng rằng dữ liệu khoa học – đặc biệt là dữ liệu được tạo ra bằng nguồn tài trợ công – không nên là một hàng hóa tư nhân. Thay vào đó, chúng nên là một tài sản công mà tất cả mọi người đều có thể tự do truy cập, được thể hiện qua sự gia tăng của các tạp chí truy cập mở và máy chủ preprint như arXiv hay OSF.
Không khó để tưởng tượng ra hậu quả tai hại từ nỗ lực dân chủ này. Nghiên cứu đã bị pha loãng bởi công trình kém chất lượng, có lỗi, vô ích hoặc không thể tái lặp. Hơn nữa, các phong trào mới bất chính, được thúc đẩy bởi những người hưởng lợi từ sự thiếu hiểu biết, có thể rêu rao về những thông tin sai lệch gây hại và khoa học giả. Việc mở cửa có thể làm nhiễu loạn thêm tín hiệu của khoa học và cản trở các nỗ lực phân biệt thật giả.
Cũng có thể nói rằng, kịch bản này đã tồn tại ngay cả trong thế giới nghiên cứu chính thống (mà đa số là nghiên cứu học thuật). Phần lớn tiến bộ chuyên môn hiện tại trong các giải thưởng nghiên cứu thực chất là theo đuổi các ý tưởng phổ biến, mà đôi khi dựa trên nền tảng thiếu vững chắc, dẫn đến khoa học nửa vời dư thừa. Những gì chúng ta lo sợ trong một thế giới nghiên cứu dân chủ hóa đã xảy ra trong chính thế giới nghiên cứu đóng cửa.
Những sáng kiến này nhấn mạnh rằng việc mở cửa khoa học không giống như đang làm việc thiện, mà liên quan đến cách làm khoa học tốt hơn. Chúng ta nên có mong muốn tiếp cận những ý tưởng khoa học còn ẩn núp trong tâm trí của nhiều người trẻ, những người có lẽ chỉ có tội vì sinh ra trong cái nghèo, hoặc ở đất nước đang phải đối mặt với hậu quả của một cuộc diệt chủng.
Thật không may, nhiều nhà nghiên cứu đã xây dựng giá trị nghề nghiệp bản thân quanh một định nghĩa đáng ngờ về giá trị khoa học và thành công trong chế độ công trạng. Không ai nên hoài nghi đến mức phủ nhận vị trí của một cá nhân được kính trọng – nhiều nhà khoa học tài năng, chăm chỉ, và xứng đáng được hưởng quyền lợi. Nhưng có một sự thật về chế độ công trạng của khoa học: Sự độc quyền là động cơ của uy tín. Điều này thúc đẩy quan điểm hạn hẹp của nhiều người trong giới khoa học rằng không phải ai cũng có thể tham gia, và đó là điều khiến nhà khoa học trở nên vĩ đại.
Những mô hình hiện tại tạo nên sự khởi đầu của một quá trình dân chủ hóa khoa học, và chúng không cần phải hoàn hảo. Cạnh tranh giữa các nỗ lực sẽ là loại thí nghiệm kỹ thuật xã hội tốt nhất, nơi chúng ta có thể trả lời hiệu quả hơn câu hỏi làm thế nào để thu hẹp khoảng cách ngày càng mở rộng giữa hoạt động nghiên cứu và những người hưởng lợi (hoặc bị tổn hại) từ nó.
Một nỗ lực thành công nhằm dân chủ hóa khoa học sẽ giúp công chúng hiểu rõ hơn về hoạt động nghiên cứu và tăng lượng ý tưởng hay mà chúng ta có thể sử dụng để nghiên cứu vũ trụ, quản lý xã hội, điều trị bệnh tật, tìm hiểu về lịch sử loài người, xây dựng các công cụ AI có đạo đức và nhiều hơn thế nữa.
Tất nhiên, tương lai này sẽ khó tạo ra. Nhưng nghiên cứu là một cỗ máy đặc biệt mạnh mẽ, bởi nó đối mặt trực diện với những thách thức của vũ trụ. Và ít có trở ngại nào lớn hơn việc biến khoa học thành sản phẩm của thiên tài tập thể, không còn là lĩnh vực độc quyền của những người đã dành phần lớn tuổi trưởng thành của mình sau cánh cửa của các tổ chức giàu có.
Lược dịch từ Undark
