Những hình thức thay thế khóa luận như dự án nhóm ứng dụng hay đồ án đang ngày càng thu hút sự quan tâm trong giáo dục đại học. Không chỉ mang tính thực tiễn cao, các hình thức này còn được cho là giúp sinh viên chuẩn bị tốt hơn cho môi trường làm việc đang không ngừng thay đổi. Vậy, liệu đã đến lúc chúng ta cần suy nghĩ lại về vai trò của khóa luận truyền thống?
Từng được xem là nền tảng học thuật không thể thiếu, khóa luận tốt nghiệp truyền thống nay đang đứng trước nhiều hoài nghi. Ngày càng có nhiều ý kiến cho rằng hình thức này không còn phù hợp với định hướng nghề nghiệp hiện đại, thiếu khả năng phát triển kỹ năng thực tiễn, và chưa bắt kịp với sự thay đổi trong cách thức sản xuất và ứng dụng tri thức, đặc biệt là trong bối cảnh trí tuệ nhân tạo tạo sinh (GenAI) phát triển mạnh mẽ.
Thực tế cho thấy, trong thị trường lao động cạnh tranh cao, nhà tuyển dụng không còn chỉ quan tâm đến kiến thức lý thuyết, mà đề cao những kỹ năng như hợp tác giải quyết vấn đề, tư duy phản biện trong môi trường đa dạng và phức tạp. Theo Báo cáo “The Future of Jobs Report 2025” của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF), đây là những năng lực cốt lõi mà một bài khóa luận cá nhân truyền thống khó lòng thể hiện trọn vẹn.
Thêm vào đó, sự phát triển nhanh chóng của GenAI đang đặt ra thách thức chưa từng có đối với khóa luận như một hình thức đánh giá học thuật. Các công cụ AI hiện nay có thể hỗ trợ người học xây dựng nội dung, tạo cấu trúc, tổng hợp tài liệu, thậm chí tạo ra dữ liệu giả (mẫu silicon). Điều này khiến ranh giới giữa sản phẩm do sinh viên thực hiện và nội dung do máy tạo ra ngày càng trở nên mờ nhạt, từ đó làm lung lay giá trị cốt lõi của khóa luận vốn đặt nền tảng trên tính nguyên bản, tư duy độc lập và sự nghiêm túc về phương pháp.
Những lựa chọn thay thế: Thực tiễn, linh hoạt và định hướng nghề nghiệp
Trước những thách thức trên, nhiều cơ sở giáo dục đại học đã và đang thử nghiệm các hình thức đánh giá thay thế khóa luận truyền thống, nhằm tạo ra trải nghiệm học tập thiết thực hơn, tăng tính chủ động cho sinh viên và kết nối chặt chẽ với yêu cầu nghề nghiệp. Dưới đây là hai mô hình tiêu biểu:
Phương án 1: Dự án nhóm mang tính ứng dụng
Dự án nhóm là hình thức trong đó sinh viên, thường từ 5–6 người, cùng hợp tác thực hiện một dự án giải quyết vấn đề thực tế cho một doanh nghiệp hoặc tổ chức. Ngoài giảng viên hướng dẫn học thuật, mỗi nhóm còn có một người hướng dẫn từ phía doanh nghiệp, đóng vai trò kết nối và hỗ trợ chuyên môn.
Hình thức đánh giá gồm hai phần: sản phẩm dự án nhóm và bài phản tư cá nhân. Sinh viên đảm nhận vai trò như những chuyên gia tư vấn, trình bày kết quả và giải pháp trước doanh nghiệp và nhà trường. Nghiên cứu cho thấy các dự án ứng dụng như vậy giúp sinh viên phát triển kỹ năng làm việc nhóm, giải quyết vấn đề trong bối cảnh thực tế, đồng thời góp phần xây dựng mối liên kết giữa đại học và doanh nghiệp. Đây là một giải pháp thay thế hiệu quả, vừa khả thi về mặt nguồn lực, vừa phù hợp với yêu cầu thực tiễn.
Phương án 2: Đồ án tốt nghiệp với lựa chọn linh hoạt
Đồ án tốt nghiệp là là mô hình đánh giá tổng kết cuối khóa, vốn phổ biến trong các chương trình đào tạo nhà quản lý, nay được điều chỉnh phù hợp hơn với sinh viên đại học và sau đại học. Điểm nổi bật của đồ án là cho phép sinh viên lựa chọn hình thức thực hiện phù hợp với định hướng cá nhân và nghề nghiệp, bao gồm:
Tư vấn doanh nghiệp: Sinh viên giải quyết một vấn đề cụ thể cho tổ chức qua phân tích dữ liệu và đề xuất giải pháp, thường thông qua hợp tác giữa nhà trường và doanh nghiệp, hoặc với chính nơi làm việc của người học.
Xây dựng kế hoạch kinh doanh: Sinh viên lập kế hoạch kinh doanh hoàn chỉnh cho một ý tưởng khởi nghiệp mới, dựa trên các phân tích có cơ sở. Hình thức này phù hợp với sinh viên quan tâm đến khởi nghiệp và mong muốn phát triển tư duy chiến lược, kỹ năng ra quyết định dựa trên dữ liệu.
Xây dựng tình huống giảng dạy: Sinh viên nghiên cứu một vấn đề thực tiễn trong tổ chức, viết thành tình huống giảng dạy kèm theo hướng dẫn giảng dạy dựa trên lý thuyết, đưa ra các phương án giải quyết mang tính học thuật và ứng dụng. Đây là hình thức đặc biệt phù hợp cho những ai theo đuổi lĩnh vực đào tạo và giảng dạy.
Khóa luận: Chuyển mình hay bị thay thế?
Dù đang đối mặt với nhiều chỉ trích, khóa luận vẫn chưa hoàn toàn mất đi vị thế trong giáo dục đại học. Nó tiếp tục là một hình thức đánh giá quan trọng, đặc biệt đối với những sinh viên mong muốn theo đuổi sự nghiệp học thuật hoặc nghiên cứu chuyên sâu. Tuy nhiên, các hình thức thay thế đang mở ra hướng tiếp cận mới, phù hợp hơn với nhu cầu thực tiễn và kỳ vọng nghề nghiệp của sinh viên hiện đại.
Tất nhiên, các mô hình thay thế cũng có những thách thức riêng như vấn đề đánh giá công bằng trong nhóm, sự chênh lệch về mức độ chủ động, hay khó khăn trong phối hợp. Tuy nhiên, các dự án có tính ứng dụng, hợp tác, gắn với bối cảnh thực tế và góp phần giải quyết vấn đề cụ thể của tổ chức đang cho thấy tiềm năng lớn. Trong 5 đến 10 năm tới, những hình thức này nhiều khả năng sẽ phát triển mạnh mẽ, góp phần định hình lại cách thức đánh giá kết quả học tập trong giáo dục đại học.
