Trong bài viết này, tôi sẽ khám phá về thế giới của các bản thảo chưa qua phản biện. Lấy lĩnh vực toán học làm ví dụ, tôi muốn chỉ ra rằng việc kết hợp một cách toàn diện các bản thảo này với các bài báo đã xuất bản có thể tạo ra một hệ sinh thái nghiên cứu lớn hơn.
Nhiều lĩnh vực trong cuộc sống của chúng ta bị chia rẽ bởi các yếu tố nhận diện: chính trị, con người, niềm tin, và cả xuất bản học thuật. Tôi nhận thấy sự chia rẽ sâu sắc trong cộng đồng này. Một mặt, có những người tin rằng các tạp chí truyền thống là con đường duy nhất để công bố nghiên cứu. Họ không thấy cần phải tìm kiếm những hình thức thể hiện kết quả học thuật khác. Mặt khác, một số người lại khám phá các mô hình mới xoay quanh các bản thảo chưa qua phản biện và bình duyệt mở, đặc biệt trong khoa học sự sống và y sinh. Thậm chí có người còn tin rằng bài báo tạp chí và bản thân các tạp chí sẽ trở nên lỗi thời trong tương lai của khoa học mở.
Có vẻ như mỗi nhóm đang quá bận rộn với quan điểm của riêng mình mà không dành thời gian xem xét một cách tiếp cận tổng thể hơn cho hệ sinh thái xuất bản. Trong khi đó, việc tập trung vào văn hóa liêm chính nghiên cứu là điều mà tất cả mọi người, ít nhất là trên nguyên tắc, đều có thể đồng thuận. Vậy tại sao lại có sự bất đồng? Về bản chất, vấn đề nằm ở sự thiếu tin tưởng sâu sắc đối với các động cơ vì lợi nhuận, hay sự đối lập trong lý tưởng khoa học. Mặc dù đúng là quan điểm vì lợi nhuận là một yếu tố quan trọng, và thiếu nó, việc công bố nghiên cứu khoa học sẽ gặp nhiều khó khăn. Nhưng đồng thời, khoa học cũng nên cởi mở và mang tính hợp tác mà không cần cân nhắc đến lợi ích tài chính.
Ngòi nổ cho bài viết
Tôi bắt đầu viết bài này sau khi đọc một bài trên trang Scholarly Kitchen với tiêu đề “Preprints phục vụ cho nghị trình phản khoa học – Đây là lý do chúng ta cần bình duyệt ngang hàng” của David Green. Tôi cảm thấy không hài lòng với những nhận xét như: “Đúng – có lợi ích trong việc chia sẻ khoa học tự do và nhanh chóng hơn. Nhưng tiền xuất bản cùng với các nhà xuất bản săn mồi và các “lò bán bài báo” đang thúc đẩy một thách thức ngày càng lớn cho xã hộ trong việc phân biệt khoa học uy tín với những công trình sai lệch, thiên vị, và gây hiểu nhầm. Điều này khuyến khích một cuộc chạy đua xuống đáy, nơi khoa học tốt có giá trị ngang bằng với khoa học tồi, ‘sự thật thay thế’, và ‘tính chân thực’ – thực chất là không có giá trị gì cả.”
Theo quan điểm của tôi, phản ứng gay gắt này đối với bản thảo tiền xuất bản thể hiện một văn hóa nhận diện, gần như phủ nhận những lợi ích rõ ràng của một phần hệ sinh thái xuất bản. Phần này vốn rất quan trọng và thiết yếu cho sự hợp tác trong nghiên cứu khoa học.
Một góc nhìn khác về tương lai khoa học mở
Mặt khác, tôi cũng vừa đọc một báo cáo hội thảo thú vị từ tổ chức ICOR (Incentivizing Collaborative and Open Research). Cuộc họp có tiêu đề “Các mô hình mới trong truyền thông nghiên cứu – Tiếp tục thảo luận” đã đưa ra một báo cáo cho thấy những suy nghĩ sáng tạo đáng kinh ngạc về nghiên cứu và truyền thông mở, dù vẫn loại bỏ một số tiếng nói tiềm ẩn khó khăn nhưng cần được lắng nghe.
Không đi sâu vào chi tiết (tốt nhất là bạn nên đọc báo cáo), hội thảo tại Trung tâm Nghiên cứu Janelia của HHMI cuối năm 2024 để bàn về nguyên tắc và tầm nhìn cho tương lai của truyền thông khoa học mở. Mục tiêu là chuyển từ các ý tưởng trừu tượng và những thử nghiệm đơn lẻ hiện tại sang một mô hình tổng thể, thúc đẩy khoa học vững chắc và điều chỉnh các ưu tiên của nhà khoa học, tổ chức và nhà tài trợ.
41 người tham dự tập trung vào tương lai thay vì sa đà vào các vấn đề hiện tại, và đi đến sự đồng thuận rằng khoa học sẽ hưởng lợi từ việc công bố kết quả nghiên cứu trong một “môi trường” tích hợp, cho phép báo cáo đầy đủ hơn và tạo ra hệ sinh thái hậu xuất bản để bình duyệt, tóm tắt, tổng hợp và diễn giải kết quả.
Tôi ấn tượng với sự sáng tạo này, nhưng cũng nhận ra một số bên liên quan, như các hiệp hội học thuật, lại vắng mặt. Tôi mong muốn những cuộc thảo luận như vậy sẽ bao quát hơn và sẵn sàng tiếp thu các quan điểm đa dạng, kể cả những quan điểm bất đồng.
Dịch từ Scholarly Kitchen
