Gần đây, hai nhà xuất bản (NXB) là MDPI và Frontiers đã trở nên nổi bật nhờ tốc độ tăng trưởng nhanh chóng, như những “ngôi sao băng” trên bầu trời xuất bản học thuật. Có thời điểm, với sự thúc đẩy từ mô hình Biên tập viên Khách mời (Guest Editor), hai nhà xuất bản này đã cho ra mắt tổng cộng khoảng 500.000 bài báo mỗi năm, mang về doanh thu gần 1 tỷ đô la Mỹ. Tốc độ phát triển của họ từng rất đáng kinh ngạc — nhưng sự suy giảm cũng không kém phần rõ rệt: so với giai đoạn đỉnh cao, số lượng bài xuất bản của MDPI đã giảm 27%, còn Frontiers giảm tới 36%.
Dù tăng trưởng đang chững lại, MDPI và Frontiers vẫn giữ vai trò quan trọng trong hệ sinh thái xuất bản học thuật đương đại. Thành công ban đầu của họ cho thấy mô hình xuất bản mới mẻ đã nhận được sự hưởng ứng từ hàng nghìn nhà nghiên cứu trên toàn cầu. Tuy nhiên, những biến động gần đây cũng cho thấy mô hình này tiềm ẩn nhiều rủi ro – và để áp dụng hiệu quả, cần thừa nhận cũng như chủ động kiểm soát các nguy cơ đó.
1. Tác động trong hệ thống tạp chí của MDPI
Tạp chí lớn nhất của MDPI — International Journal of Environmental Research and Public Health (IJERPH) — đã bị loại khỏi danh mục Web of Science (WoS) vào tháng 3 năm 2023. Hệ quả sau đó vừa nằm trong dự đoán, vừa gây bất ngờ: số bài báo được xuất bản giảm tới 88% so với thời kỳ đỉnh cao. Trong ba tháng từ tháng 12/2022 đến tháng 2/2023, IJERPH công bố khoảng 1.800 bài mỗi tháng; đến mùa hè năm 2023, con số này sụt giảm còn khoảng 200 bài/tháng.
Sự lao dốc của IJERPH là minh chứng rõ ràng rằng nếu không có hệ số tác động (Impact Factor), các yếu tố khác như tốc độ xuất bản nhanh, tỷ lệ chấp nhận cao hay mức phí xử lý bài báo (APC) thấp sẽ trở nên kém hấp dẫn. Với nhiều tác giả, hệ số tác động và thứ hạng tạp chí vẫn là yếu tố then chốt — thậm chí là điều kiện tiên quyết — khi lựa chọn nơi công bố nghiên cứu.
Mặc dù sự sụp đổ của IJERPH không gây nhiều bất ngờ, nhưng những hệ lụy đối với toàn bộ danh mục tạp chí rộng lớn của MDPI lại khó dự đoán hơn. Chỉ một tháng sau khi IJERPH bị loại khỏi danh mục lập chỉ mục, số lượng bài báo được xuất bản bởi các tạp chí còn lại của MDPI đã giảm 17%, từ 28.500 bài vào tháng 3 xuống còn 23.500 bài vào tháng 5. Xu hướng sụt giảm này tiếp tục cho đến tháng 8, xu hướng sụt giảm tiếp tục, với chỉ 22.500 bài được xuất bản trong tháng này.
Nếu tính cả IJERPH, tổng sản lượng xuất bản của MDPI vào mùa hè năm 2023 đã giảm 27% so với mức đỉnh. Đáng chú ý, đây cũng là lần đầu tiên sau nhiều năm MDPI ghi nhận mức giảm 5% so với cùng kỳ năm trước. Xu hướng suy giảm này xảy ra đồng đều trên nhiều khu vực địa lý và loại hình bài báo, bao gồm cả bài viết thường và bài viết do Biên tập viên Khách mời phụ trách.
2. Nguy cơ đến từ mô hình đồng nhất và phụ thuộc chỉ số
Những ảnh hưởng lan rộng trên toàn bộ danh mục tạp chí của MDPI phản ánh một dạng rủi ro hệ thống thường gặp ở các nhà xuất bản có danh mục tạp chí đồng nhất. Khi tất cả các tạp chí được xây dựng thương hiệu theo cách tương tự nhau và có cùng chính sách biên tập và vận hành giống nhau, uy tín (hoặc tai tiếng) của một tạp chí dễ dàng lan sang toàn bộ hệ thống. Một sự cố ở một tạp chí có thể khiến các tác giả quay lưng với các tạp chí còn lại. Nếu IJERPH bị Web of Science loại bỏ, liệu có gì đảm bảo rằng các tạp chí khác không chịu chung số phận? Liệu sự sụt giảm uy tín của IJERPH có kéo theo sự mất tín nhiệm tương tự đối với các tạp chí còn lại của MDPI?
Ngược lại, khả năng xảy ra hiệu ứng dây chuyền như vậy ở các nhà xuất bản lớn như Elsevier hay Springer Nature là rất thấp. Nhờ vào cấu trúc danh mục đa dạng với nhiều thương hiệu riêng biệt, các tạp chí này có thể hoạt động một cách độc lập trong trường hợp xảy ra khủng hoảng uy tín. Ví dụ, một vấn đề liên quan đến tạp chí mang thương hiệu Cell khó có khả năng ảnh hưởng đến nhận thức về một bài đăng thuộc The Lancet, tương tự như một sự cố tại tạp chí BioMed Central sẽ không làm tổn hại đến danh tiếng của một ấn phẩm thuộc Nature Portfolio. Tất nhiên, mô hình phân mảnh này đặt ra những thách thức riêng, chẳng hạn như việc triển khai chính sách trên toàn hệ thống trở nên khó khăn hơn. Tuy nhiên, nó giúp hạn chế đáng kể thiệt hại khi xảy ra vấn đề uy tín.
3. Tính bền vững của mô hình xuất bản OA (Open Access)
Những vấn đề trên đã làm dấy lên một số câu hỏi đáng lưu tâm về cách định giá tài chính của các nhà xuất bản hoàn toàn mở (OA) và mang tính đồng nhất cao. Mô hình kinh doanh dựa trên phí xử lý bài báo (APC) phụ thuộc trực tiếp vào số lượng bài được xuất bản, nên bất kỳ sự suy giảm nào về đầu ra đều ngay lập tức ảnh hưởng đến doanh thu. Thêm vào đó, những nhà xuất bản có danh mục đồng nhất phải đối mặt với rủi ro cao hơn từ các cú sốc về uy tín so với các nhà xuất bản truyền thống với danh mục phân tán. Khi lợi nhuận dễ biến động và phụ thuộc vào sự chấp thuận của các hệ thống lập chỉ mục, giá trị dài hạn của doanh nghiệp có thể thấp hơn so với các mô hình có dòng thu ổn định hơn. Chẳng hạn, Elsevier và Springer Nature có thể dự đoán tương đối chính xác thu nhập trong vòng 3–4 năm tới, trong khi với MDPI, doanh thu có thể biến động mạnh chỉ trong vài tháng.
Một điểm đáng chú ý khác là mức độ ảnh hưởng tiềm tàng của các dịch vụ lập chỉ mục: liệu họ có thể xóa sổ hơn 1 tỷ USD giá trị vốn hóa thị trường của một tổ chức? Đây là con số ước tính nếu lấy mức giá mà Wiley từng trả để mua lại Hindawi làm chuẩn tham chiếu cho MDPI. Những quyết định có tầm ảnh hưởng lớn như vậy đòi hỏi các cơ chế đánh giá minh bạch, nhất quán và phù hợp từ các hệ thống lập chỉ mục cũng như các chỉ số xếp hạng mà họ cung cấp.
4. Uy tín – vấn đề cốt lõi đang “nóng” trở lại
MDPI vẫn luôn là một nhà xuất bản gây tranh cãi và thường xuyên bị đánh giá tiêu cực. Dù vậy, dường như không có chỉ trích nào thực sự làm lung lay vị thế của họ. Cho đến khi tạp chí IJERPH bị loại khỏi danh mục Web of Science (WoS), MDPI vẫn không ngừng phát triển bất chấp các công kích vào danh tiếng. Trước thời điểm tạp chí này bị loại, tốc độ tăng trưởng hàng năm của họ đạt khoảng 35%, với tổng số bài báo xuất bản năm 2023 dự kiến vượt 350.000 – tiệm cận quy mô của nhà xuất bản lớn thứ hai thế giới, Springer Nature.
Nhưng hiện tại, có vẻ như những nghi vấn về danh tiếng cuối cùng đã “đuổi kịp” họ. Trước hết, việc IJERPH bị loại có lẽ là hệ quả từ hình ảnh không mấy tích cực của MDPI – một nhà xuất bản có danh tiếng tốt hơn có thể đã không chịu sự trừng phạt tương tự từ WoS. Thứ hai, sự hoài nghi lan rộng sang toàn bộ danh mục tạp chí của MDPI, thay vì chỉ coi IJERPH là một trường hợp cá biệt – một phần vì cái nhìn dè dặt của giới học thuật với MDPI.
MDPI không hoàn toàn đáng bị quy kết mọi vấn đề về danh tiếng, nhưng cũng không thực sự chủ động trong việc kiểm soát hình ảnh của mình. Khi đối mặt với phản ứng tiêu cực, cách họ xử lý thường thiếu sức thuyết phục. Chẳng hạn, trong phản hồi với bài viết của Oviedo-García về tỷ lệ tự trích dẫn cao của các tạp chí MDPI, họ đưa ra một biểu đồ… vô tình củng cố chính lập luận của tác giả (dù sau đó bài viết đã được rút lại và chỉnh sửa). Dù tỷ lệ tự trích dẫn của MDPI cao nhưng chưa tới mức bất thường hay cấu thành “hành vi ăn mồi”, cách phản hồi yếu ớt lại khiến họ mất điểm. Phần nào đó, danh tiếng kém là hệ quả của sự thiếu quan tâm – và nếu các “xưởng sản xuất bài báo” thực sự hoạt động mạnh tại MDPI, gốc rễ có lẽ cũng là từ lỗ hổng giám sát này.
5. Tương lai nào cho MDPI?
Điều này báo hiệu gì cho tương lai của MDPI? Có hai kịch bản đối lập – có thể kết hợp dưới nhiều hình thức khác nhau. Kịch bản xấu là một vòng luẩn quẩn: danh tiếng sụt giảm kéo theo các biện pháp hành chính, làm giảm số lượng bài nộp và đẩy MDPI vào chu kỳ đi xuống. Từng hưởng lợi từ chu kỳ tích cực khi danh tiếng tăng lên, giờ họ có thể đối mặt với mặt trái của quá trình này.
Kịch bản tốt là một cuộc “tái định vị thương hiệu” thành công, được hỗ trợ bởi trí nhớ ngắn hạn và khả năng “tha thứ” của giới học thuật, cùng sự trở lại của một số tạp chí trong bảng xếp hạng hệ số tác động vào năm tới. Điều đó có thể giúp MDPI quay lại đường đua tăng trưởng.
Dù vậy, trong ngắn hạn, hiệu suất của MDPI sẽ phần lớn nằm ngoài tầm kiểm soát của họ. Dù có nỗ lực cải thiện danh tiếng tới đâu, họ vẫn có thể bị loại khỏi một chỉ mục lớn khác, hoặc bị nhắm tới bởi các chính sách khu vực. Hiện tại, họ dường như đang ổn định tạm thời ở mức hơn 250.000 bài báo mỗi năm.
6. Frontiers – tương đồng nhưng khác biệt
Giống như MDPI, Frontiers là nhà xuất bản hoàn toàn OA, đặt trụ sở tại Thụy Sĩ, với danh mục khá đồng nhất, sử dụng mô hình xuất bản qua Biên tập viên Khách mời, và từng có tốc độ tăng trưởng nhanh cho tới năm 2022. Tuy nhiên, có một số khác biệt đáng chú ý: tốc độ xuất bản chậm hơn MDPI, phụ thuộc vào thị trường Trung Quốc nhiều hơn, mức APC cao hơn, và các tạp chí thường có thứ hạng cao hơn MDPI.
Một điểm khác biệt lớn là cách họ quản trị danh tiếng. Trong khi MDPI để mình rơi vào thế bị động, Frontiers lại chủ động định hình câu chuyện về họ. Họ thường xuyên nhấn mạnh rằng mình là nhà xuất bản được trích dẫn nhiều thứ ba (dù cách tính này có thể gây tranh cãi), và triển khai nhiều sáng kiến xây dựng hình ảnh như Frontiers Forum, Policy Lab hay Frontiers for Young Minds.
Với những điểm tương đồng, người ta có thể kỳ vọng Frontiers sẽ được hưởng lợi khi MDPI chậm lại. Nhưng thực tế, Frontiers cũng đang trải qua sự suy giảm riêng. Hồi tháng 9/2022, tin tức lan truyền rằng nhà xuất bản Hindawi chuẩn bị rút khoảng 500 bài báo trên 16 tạp chí – và thông báo này trùng hợp với đợt giảm sản lượng đầu tiên của Frontiers. Tháng 3/2023, sau khi 19 tạp chí của Hindawi cùng IJERPH của MDPI bị loại khỏi WoS, Frontiers tiếp tục suy giảm – tháng 4/2023, họ chỉ xuất bản 6.600 bài, thấp nhất trong 26 tháng. Giai đoạn từ tháng 5–7/2023, số bài báo giảm 36% so với đỉnh quý III/2022.
Hindawi và Frontiers đều có một điểm chung: sử dụng rộng rãi mô hình Biên tập viên Khách mời và tiếp xúc nhiều với các bài từ Trung Quốc – nơi các “xưởng sản xuất bài” hoạt động mạnh mẽ. Trước thời điểm khủng hoảng, khoảng 50% bài báo của Frontiers đến từ Trung Quốc. Sau cú sốc của Hindawi, Frontiers có lẽ đã “cẩn trọng hơn”, và sự suy giảm mạnh tại thị trường Trung Quốc cho thấy đó là một hành động chủ động.
Kết luận
Mô hình xuất bản của MDPI và Frontiers đã thu hút hàng ngàn nhà nghiên cứu thông qua tỉ lệ chấp nhận bài cao, tốc độ xuất bản nhanh chóng với các tạp chí xếp hạng tốt. Dù các tạp chí thuộc 2 NXB này không phải là lựa chọn lý tưởng cho mọi bài báo của mọi tác giả, nhưng đã có lúc, tổng số bài báo của họ (tính theo năm) đạt khoảng 500.000, đồng thời tăng trưởng với tốc độ nhanh chóng. Điều này tương đương với doanh thu hàng năm gần 1 tỷ USD, chủ yếu nhờ các bài báo trong các tuyển tập do khách mời biên tập.
Mặc dù mô hình Biên tập viên Khách mời đi kèm với rủi ro danh tiếng cao và hiệu suất khó lường, các nhà xuất bản sẽ không bỏ lỡ một cơ hội lớn như vậy. Thay vào đó, họ sẽ tiếp tục điều chỉnh mô hình cho đến khi tìm được công thức phù hợp. Vào thời điểm một hoặc nhiều nhà xuất bản đạt được thành công bền vững, một vài nhà xuất bản khác sẽ phải rút lui.
Có một số đối thủ cạnh tranh đang đối mặt với hàng loạt thách thức đa dạng. MDPI sẽ phải chứng minh rằng họ có khả năng thích nghi. Frontiers sẽ phải chứng minh rằng họ không vô tình để mình gặp phải rủi ro không thể kiểm soát trước khi điều chỉnh chính sách biên tập của mình. Và những người mới tham gia vào mô hình xuất bản này, như chuỗi Discover của Springer Nature và chuỗi Elevate của Taylor & Francis, sẽ phải học hỏi từ những bài học ở Hindawi, MDPI và Frontiers trước khi theo đuổi mô hình này ở quy mô lớn.
Dịch từ Scholarly Kitchen
