Gần đây, một loạt kết quả nghiên cứu đã cung cấp thêm bằng chứng mới cho cuộc tranh luận về việc liệu các chuyên gia phản biện (peer reviewer) có nên được trả tiền cho thời gian và chuyên môn của họ hay không. Đây là một chủ đề gây tranh cãi và đã dấy lên nhiều cuộc thảo luận trong giới nghiên cứu.
Trong tháng này, hai tạp chí khoa học đã công bố dữ liệu từ các thử nghiệm của riêng họ. Kết quả cho thấy việc đề nghị trả một khoản phí khoảng 250 USD cho các nhà nghiên cứu khi họ phản biện bản thảo giúp đẩy nhanh tiến độ mà không ảnh hưởng đến chất lượng bài phản biện. Tuy nhiên, một số chuyên gia cảnh báo rằng việc này có thể gây ra những hệ quả không mong muốn cho khoa học và ngành xuất bản.
Balazs Aczel, một nhà tâm lý học tại Đại học Eötvös Loránd ở Budapest, cho biết mặc dù cả hai thử nghiệm đều có quy mô nhỏ, nhưng chúng là một khởi đầu tốt để thu thập dữ liệu về việc trả phí cho bình duyệt. Tuy nhiên, ông nói thêm rằng việc có nên trả tiền cho chuyên gia phản biện hay không vẫn là “một câu hỏi rất phức tạp”.
Khen thưởng người phản biện
Hệ thống bình duyệt (peer-review) đã phải chịu nhiều áp lực trong những năm gần đây khi ngày càng có nhiều công trình khoa học được xuất bản và các nhà khoa học phải đối mặt với nhiều áp lực về thời gian hơn. Các biên tập viên tạp chí hiện nay gặp khó khăn hơn trong việc tìm người phản biện, và một số nhà khoa học đã đặt câu hỏi về sự công bằng khi lao động tình nguyện của họ lại đang được một số công ty xuất bản siêu lợi nhuận tận dụng.
Ý tưởng trả tiền cho chuyên gia phản biện đã được thảo luận từ lâu, nhưng cho đến nay rất ít nhà xuất bản lựa chọn con đường này. Các tạp chí kinh tế học đã thử nghiệm ý tưởng này trong quá khứ, và một số tạp chí y khoa cũng trả tiền cho một số người phản biện nhất định. Những tạp chí khác thì áp dụng các hệ thống trả công độc đáo hơn: tạp chí truy cập mở quy mô lớn PeerJ sử dụng hệ thống “token” (một dạng tín chỉ/điểm thưởng) giúp người phản biện được giảm giá phí xuất bản, trong khi một tạp chí khác trả công cho người phản biện bằng một loại tiền mã hóa được phát triển riêng.
Một số nhà nghiên cứu lo ngại rằng việc đưa ra các khuyến khích bằng tiền mặt có thể làm giảm chất lượng bài phản biện hoặc thay đổi bối cảnh nghiên cứu theo những cách khác chưa lường trước được. Nhưng cho đến nay, vẫn còn thiếu bằng chứng xác thực về những lợi ích và hạn chế tiềm tàng của việc này.
Tò mò về tác động của việc trả phí, các biên tập viên tại tạp chí Critical Care Medicine đã khởi động một thử nghiệm kéo dài sáu tháng do David Maslove, một nhà khoa học lâm sàng tại Đại học Queen’s ở Kingston, Canada, dẫn đầu. Bắt đầu từ tháng 9 năm 2023, tạp chí đã mời 715 nhà nghiên cứu phản biện các bài báo. Khoảng một nửa trong số họ được đề nghị một khoản khuyến khích trị giá 250 USD.
Kết quả được công bố trên tạp chí vào đầu tháng này cho thấy việc trả phí giúp cải thiện ở mức độ vừa phải cả về số lượng lời mời được chấp nhận và tốc độ hoàn thành bài phản biện. Khoảng 53% nhà nghiên cứu đã chấp nhận lời mời khi được đề nghị trả tiền, so với 48% ở nhóm nhận lời mời thông thường không trả phí. Trung bình, các bài phản biện được trả phí được gửi về sớm hơn một ngày so với các bài không được trả phí. Các biên tập viên của tạp chí đã đánh giá và không tìm thấy sự khác biệt về chất lượng giữa hai nhóm.
Maslove nói rằng tác động nhỏ này cho thấy tiền bạc có ảnh hưởng hạn chế trong việc thúc đẩy các chuyên gia phản biện thay đổi hành vi của họ. “Có thể họ còn có những giá trị khác, chẳng hạn như ý thức trách nhiệm, sự trung thành hay nghĩa vụ cống hiến cho xã hội.”
Lợi thế về tốc độ
Một thử nghiệm riêng biệt tại tạp chí Biology Open đã cho thấy một hiệu quả lớn hơn, mặc dù với số lượng người phản biện ít hơn.
Trong sáu tháng bắt đầu từ tháng 7 năm 2024, các biên tập viên phụ trách hai trong số mười lĩnh vực của tạp chí đã coi người phản biện như các cộng tác viên được trả phí theo hai hình thức. Người phản biện có thể được đề nghị một khoản phí cố định 600 Bảng Anh (776 USD) để phản biện tối đa ba bài mỗi quý, hoặc được trả 220 Bảng Anh cho mỗi bài phản biện. Theo cơ chế này, các biên tập viên sẽ gửi lời mời và người phản biện phải chấp nhận hoặc từ chối trong vòng một ngày làm việc. Sau khi chấp nhận, họ có bốn ngày để nộp báo cáo phản biện. Tổng cộng có 20 bản thảo đã được phản biện theo cách này.
Theo kết quả được đăng tải trên máy chủ bioRxiv tháng này, các bài phản biện được trả phí được gửi về tạp chí nhanh hơn nhiều so với các bài không được trả phí. Thời gian hoàn thành trung bình cho các báo cáo được trả phí là 4,6 ngày làm việc, so với 38 ngày đối với các báo cáo không tham gia thử nghiệm. Các biên tập viên không tìm thấy sự khác biệt về chất lượng giữa hai nhóm.
Alejandra Clark, biên tập viên quản lý của tạp chí, cho biết: “Đối với các biên tập viên, điều này cực kỳ hữu ích vì trước đây, ở một số lĩnh vực, việc tìm được người phản biện rất khó khăn.”
Thử nghiệm của Biology Open đã thành công đến nỗi tạp chí này hiện đang mở rộng hệ thống ra tất cả các lĩnh vực mà tạp chí bao quát. Clarke cho biết tạp chí đã sử dụng nguồn kinh phí tự chủ từ tổ chức mẹ cho dự án và sẽ tiếp tục cho đến cuối năm 2025. Đến thời điểm đó, cô hy vọng sẽ thu thập thêm dữ liệu và xem xét cách duy trì chính sách này nếu nó tiếp tục.
Clarke nói thêm, việc duy trì chính sách này về lâu dài có thể đồng nghĩa với việc tăng phí xử lý bài báo (article processing charge) tại Biology Open, hiện đang là 2.200 USD. Ý tưởng tăng chi phí xuất bản hoặc phí thuê bao để tài trợ cho việc trả phí phản biện không được Aczel đồng tình. Ông nói rằng nhiều tổ chức đã phải vật lộn để chi trả các khoản phí này.
Cả hai nghiên cứu đều không khám phá xem việc trả tiền có thể thay đổi các khía cạnh khác trong hành vi của người phản biện như thế nào. Ông nói thêm, một hệ thống trả phí có thể khuyến khích các nhà nghiên cứu tối đa hóa số lượng bài họ phản biện, điều này có thể dẫn đến sự sụt giảm về chất lượng báo cáo và làm giảm thời gian họ dành cho nghiên cứu của chính mình.
