Lãnh đạo các trường đại học thường rất quan tâm đến các bảng xếp hạng như Times Higher Education hay ShanghaiRanking. Những bảng xếp hạng này ảnh hưởng đến số lượng sinh viên nhập học, khả năng thu hút giảng viên tài năng và cả nguồn tiền khổng lồ từ các nhà tài trợ giàu có. Dù nhiều trường đại học chỉ trích và đôi khi từ chối tham gia, song các bảng xếp hạng này vẫn có sức ảnh hưởng nhất định.
Gần đây, một sự thay đổi lớn về cách tính xếp hạng đã làm đảo lộn hoàn toàn thứ tự các trường đại học – đa phần có lợi cho các trường đại học của Trung Quốc
Chẳng hạn, vào đầu năm 2024, nhóm nghiên cứu CWTS thuộc Trung tâm Nghiên cứu Khoa học và Công nghệ của Đại học Leiden đã công bố bảng xếp hạng đại học mới, lần đầu sử dụng các cơ sở dữ liệu khoa học, bên cạnh các dữ liệu truyền thống (vốn chỉ tập trung vào các tạp chí uy tín nhất thế giới). Kết quả cho thấy một sự đảo lộn hoàn toàn trong bảng xếp hạng đại học trên toàn cầu.
Dựa trên nghiên cứu truy cập mở, Trung Quốc vươn lên trong bảng xếp hạng học thuật mới
Các bảng xếp hạng truyền thống như bảng xếp hạng của ShanghaiRanking, sử dụng các công trình nghiên cứu được công bố trong một nhóm tạp chí học thuật danh giá được chọn lọc để lập nên danh sách những trường đại học ‘tốt nhất’ và danh giá nhất. Khi mở rộng phạm vi để bao gồm một nhóm lớn hơn nhiều các tạp chí truy cập mở, bảng xếp hạng có sự thay đổi đáng kể trong Top 20, như được thấy rõ trong Bảng xếp hạng CWTS Leiden. Cả hai bảng xếp hạng này đều áp dụng cho năm 2023.
Trước đây, danh sách các trường đại học có ảnh hưởng khoa học lớn nhất chủ yếu gồm các đại học của Mỹ và Anh như Cambridge, Stanford, Harvard hay MIT. Nhưng giờ đây, top 10 trường có ảnh hưởng khoa học cao nhất lại có đến 6 trường đến từ Trung Quốc.
Vậy điều này có ý nghĩa gì? Trung Quốc đang phát triển rất nhanh về khoa học công nghệ nhờ đầu tư lớn vào nghiên cứu và giáo dục đại học. Điều này khiến nhiều quốc gia khác, đặc biệt là Mỹ, lo ngại rằng họ đang mất dần lợi thế cạnh tranh trước một đối thủ sừng sỏ. Những bảng xếp hạng mới này có thể sẽ làm tăng thêm nỗi lo đó.
Cơ sở dữ liệu mới rộng hơn
Các bảng xếp hạng thường dựa trên các “chỉ số” như số lượng bài báo khoa học xuất bản trong các tạp chí hàng đầu thế giới. Trước đây, nguồn dữ liệu chính là từ cơ sở dữ liệu uy tín như Web of Science. Tuy nhiên, cơ sở dữ liệu này chỉ bao gồm khoảng 9,200 tạp chí được chọn lọc kỹ, chủ yếu từ các nước phương Tây, và bỏ sót nhiều công trình nghiên cứu từ các quốc gia khác.
Gần đây, các bảng xếp hạng bắt đầu sử dụng dữ liệu mở từ OpenAlex, vốn bao gồm hơn 100,000 tạp chí đủ mọi chất lượng. Dữ liệu này giúp ghi nhận nhiều công trình nghiên cứu hơn, nhưng đồng thời cũng có nguy cơ cao bao gồm những tạp chí kém chất lượng hoặc các tạp chí săn mồi.
Phản ánh năng suất nghiên cứu của Trung Quốc
Số lượng bài báo khoa học có trong các cơ sở dữ liệu mở có ảnh hưởng mạnh mẽ đến vị trí của Trung Quốc trong các bảng xếp hạng học thuật mới. Các nhà nghiên cứu Trung Quốc xuất bản rất nhiều bài báo, một nửa bằng tiếng Anh, một nửa bằng tiếng Trung. Nhờ đầu tư mạnh vào giáo dục và phát triển khoa học, kỹ thuật, số lượng người tham gia nghiên cứu khóa học của Trung Quốc ngày tăng.
Theo dữ liệu từ UNESCO, từ rất ít nhà khoa học vào thập niên 1980, đến năm 2023, Trung Quốc đã có tới 2,2 triệu nhà khoa học và kỹ sư. Số lượng bài báo khoa học từ Trung Quốc cũng tăng lên rất nhanh từ những năm 1990, nhanh hơn bất cứ các quốc gia nào khác. Dù chất lượng nghiên cứu vẫn chưa so kịp với số lượng, nhưng Trung Quốc hiện đã vượt Mỹ về tổng số bài báo khoa học được công bố trên Web of Science. Đây là lần đầu tiên Mỹ đánh mất vị trí dẫn đầu kể từ khi vượt Anh vào năm 1948.
Trước đây, nhiều nghiên cứu của Trung Quốc không được ghi nhận trong các bảng xếp hạng truyền thống vì không nằm trong cơ sở dữ liệu của Web of Science. Ví dụ, từ năm 2000 đến 2009, Trung Quốc có khoảng 1 triệu bài báo không được tính vào các bảng xếp hạng. Tuy nhiên, hiện nay những bài báo này lại được ghi nhận trong các cơ sở dữ liệu mới. Dù nhiều bài trong số này chưa đạt chất lượng cao, nhưng chúng vẫn được xem là một phần của kho tri thức khoa học.
Hiện nay, các dịch vụ xuất bản mở (open access) ngày càng phát triển, cho phép xuất bản nhanh nhưng chất lượng thường không đồng đều. Một số nền tảng xuất bản mở như MDPI và Frontiers có tỷ lệ tác giả Trung Quốc rất cao. Đáng lo ngại là trong số này có cả những “xưởng in bài báo” – các doanh nghiệp làm giả những bài báo giống như nghiên cứu thật để bán cho các nhà nghiên cứu muốn nhanh chóng có bài đăng quốc tế.
Các nhà nghiên cứu và thị trường đại học Trung Quốc rất coi trọng việc có bài trên các tạp chí quốc tế, thậm chí chấp nhận việc công bố trên tạp chí kém uy tín. Ngoài ra, nhiều tác giả còn liên tục trích dẫn lẫn nhau một các cố ý để làm tăng chỉ số trích dẫn, điều này đã làm sai lệch số liệu và giúp cho Trung Quốc thăng hạng nhanh chóng.
Chính phủ Trung Quốc đang cố gắng giải quyết vấn đề này. Gần đây, họ đã tuyên bố việc thu hồi 17.000 bài báo có sai phạm từ các tác giả Trung Quốc. Nhiều biện pháp khác cũng đang được triển khai nhằm nâng cao chất lượng nghiên cứu, chẳng hạn như việc cắt giảm dần các khoản thưởng của nhà nước khi công bố bài nghiên cứu.
Mặc dù vẫn còn nhiều tranh cãi về chất lượng, nhưng chỉ riêng số lượng bài báo lớn cũng đủ giúp Trung Quốc tăng thứ hạng một cách nhanh chóng trên các bảng xếp hạng mới. Điều này sẽ nâng cao vị thế của Trung Quốc trên trường quốc tế trong lĩnh vực khoa học và công nghệ. Tuy nhiên, việc tăng hạng này không đồng nghĩa với sự cải thiện về chất lượng, danh tiếng hay năng suất nghiên cứu của Trung Quốc. Ngược lại, nó có thể làm tăng thêm sự lo ngại từ các quốc gia khác, đồng thời đặt ra câu hỏi về độ tin cậy của những bảng xếp hạng này.
Lược dịch từ The Conversation
