Tổ chức từ thiện lớn nhất thế giới, Quỹ Bill & Melinda Gates, tuần trước đã thực hiện một bước đi triệt để nhằm thúc đẩy vai trò của các bản thảo tiền xuất bản (preprint) trong khoa học. Bắt đầu từ năm 2025, quỹ này sẽ yêu cầu những nhà khoa học nhận tài trợ của họ phải đăng tải các bản preprint của các bài báo công bố thuộc khuôn khổ dự án nhận quỹ. Nó cũng sẽ ngừng hỗ trợ chi phí cho các nhà nghiên cứu để xuất bản bài báo của họ trên các tạp chí mở nhưng thu phí nộp bài.
Quỹ Gates cho biết chính sách này được đưa ra để đẩy nhanh việc phổ biến các kết quả nghiên cứu và bởi vì họ nhận thấy quá nhiều tác giả không đủ khả năng chi trả phí xuất bản. Họ cũng hy vọng các nhà tài trợ khoa học khác làm theo quy định mới này.
Sự thay đổi chính sách đã thu hút được sự khen ngợi từ một số người ủng hộ quyền truy cập miễn phí ngay lập tức vào kết quả nghiên cứu. Một số lại lưu ý rằng các bản thảo tiền xuất bản là bản thảo chưa được phản biện đồng nghiệp, do vậy họ lo ngại các chính sách như vậy nếu được nhân rộng sẽ tạo điều kiện cho các nghiên cứu kém chất lượng tràn lan. Một số nhà xuất bản tạp chí cũng thấy trước viễn cảnh doanh thu giảm nếu các nhà tài trợ lớn từ chối trả khoản phí xử lý bài báo (APC) khổng lồ được áp dụng bởi một số tạp chí truy cập mở.
Chính sách mới này được công bố vào ngày 27 tháng 3, biến quỹ tài trợ trị giá 67 tỷ USD này trở thành nhà tài trợ nghiên cứu lớn nhất bắt buộc công bố bản thảo tiền xuất bản (một tổ chức khác, Sáng kiến Chan Zuckerberg, đã đưa ra chính sách tương tự vào năm 2017). Trước đó vào năm 2015, quỹ Gates đã đưa ra chính sách yêu cầu các công bố khoa học phải được chia sẻ miễn phí ngay lập tức. Trong thực tế, điều đó thường có nghĩa là tác giả phải trả phí APC từ 2000 USD trở lên để xuất bản trên tạp chí truy cập mở. Ashley Farley, người đứng đầu mảng truy cập mở của quỹ cho biết, hiện tại, quỹ Gates phải chi tới 6 triệu USD hàng năm cho những chi phí đó. Các nhà khoa học được tài trợ bởi quỹ này xuất bản khoảng 4000 bài báo hàng năm, một phần nhỏ trong tổng số hơn 2,5 triệu bài báo được công bố toàn cầu mỗi năm.
Trong một phần hỏi đáp trực tuyến, tổ chức này thừa nhận nhiều nhà nghiên cứu được quỹ này tài trợ tới cùng vẫn muốn xuất bản các bản thảo của mình trên các tạp chí có phản biện, do việc đánh giá nhiệm kỳ hay đánh giá thăng chức vẫn phụ thuộc vào kết quả công bố. Chính sách mới cho phép các tác giả được sử dụng các nguồn tài trợ ngoài quỹ Gates để trả phí APC, hoặc công bố trên các tạp chí đóng, thu phí của người đọc nhưng không thu phí nộp bài.
Tổ chức này cho biết quy định đăng bản thảo tiền xuất bản sẽ cho phép các nhà nghiên cứu chia sẻ kết quả nghiên cứu ngay khi chúng sẵn sàng chứ không phải đợi hàng tuần hoặc hàng tháng để các tạp chí hoàn tất quy trình phản biện. Chính sách này cũng khuyến khích các tác giả và tạp chí chỉ xuất bản những bản thảo tốt nhất của họ trên các tạp chí, giảm bớt khối lượng công việc cho những người phản biện vốn làm công việc này một cách tình nguyện. Quỹ cũng cho rằng chính sách này của họ sẽ giúp tránh được những cạm bẫy của mô hình kinh doanh APC, vốn bị cho là đã khuyến khích các tạp chí cố gắng công bố nhiều bài báo dù giá trị khoa học hạn chế hay các tạp chí săn mồi xuất bản các bài báo không có phản biện.
Farley tin tưởng rằng chính sách mới này sẽ thực sự giải phóng tất cả mọi người khỏi nhiều vấn đề cố hữu trong xuất bản học thuật. Chính sách này cũng ủng hộ những dịch vụ cung cấp nhanh chóng các bản thảo tiền xuất bản hay các mô hình tạp chí “kim cương” miễn phí cho cả độc giả và tác giả.
Chính sách mới này của quỹ Gates được hoan nghênh bởi Liên minh S, một nhóm các nhà tài trợ chủ yếu có trụ sở tại Châu Âu mà kể từ năm 2021 đã yêu cầu những người được tài trợ phải công bố các bài báo dưới dạng được đọc miễn phí. Hiệp hội không nói rằng họ sẽ học theo quỹ Gates. Tuy nhiên, hiệp hội cũng cho biết năm ngoái họ đã đưa ra một dự thảo chính sách khuyến khích (nhưng không yêu cầu) các nhà nghiên cứu công bố các bản thảo tiền xuất bản và hướng tới hỗ trợ các mô hình kinh doanh không thu phí APC.
Viện Y tế Howard Hughes (HHMI), một nhà tài trợ nghiên cứu lớn khác thuộc Liên minh S cũng đã tiến hành những bước đi tương tự. Bodo Stern, giám đốc sáng kiến chiến lược của viện, chia sẻ rằng vào năm 2023, khoảng một nửa số bài báo nghiên cứu của các nhà nghiên cứu được HHMI tài trợ đã được công bố trước dưới dạng bản thảo tiền xuất bản. Stern hy vọng trong tương lai, việc công bố các bản thảo tiền xuất bản sẽ trở thành một bước mặc định mà không cần các quy định bắt buộc từ các nhà tài trợ.
Nhưng Kent Anderson, một nhà tư vấn xuất bản học thuật và là nhà phê bình lâu năm của phong trào truy cập mở, nói rằng việc thúc đẩy công bố các bản thảo tiền xuất bản sẽ là một sai lầm. Trong bài bình luận đăng trên blog The Geyser của mình, Anderson nhận định rằng nếu không có một hệ thống bình duyệt mạnh mẽ, sự gia tăng nhanh chóng của các bản thảo tiền xuất bản có thể khiến các nhà nghiên cứu và công chúng ngày càng bối rối hơn trong việc đánh giá đâu là những bài viết khoa học đáng tin cậy. Ông cũng cho rằng các nền tảng tiền xuất bản không có vai trò gì trong việc thúc đẩy các thực hành phản biện đồng nghiệp có ý nghĩa. Ông viết, việc sàng lọc và kiểm tra các bản thảo “chỉ là những vấn đề đau đầu tốn kém, và mức chi phí cần thiết cho những việc này sẽ vượt xa những khoản trợ cấp nhỏ nhoi mà [nền tảng preprint] nhận được”.
Tại nhà xuất bản Frontiers, nơi chỉ sản xuất các tạp chí truy cập mở thu phí tác giả hoặc tổ chức của họ, Tom Ciavarella, người đứng đầu bộ phận quan hệ công chúng và vận động cho Bắc Mỹ của công ty, cho biết trong một tuyên bố rằng các bản thảo tiền xuất bản có thể được hưởng lợi từ việc phản biện đồng nghiệp. Ông nói thêm rằng chính sách mới không thúc đẩy mục tiêu trước đó của quỹ Gates là ngăn chặn các mô hình thương mại phụ thuộc vào các khoản thu phí để được đọc bài.
Một số nền tảng xuất bản — bao gồm eLife và PREreview —đã thử nghiệm việc cung cấp phản biện đồng nghiệp cho các bản thảo tiền xuất bản. Nhưng họ chỉ thực hiện được trên số lượng hạn chế với vài nghìn bản thảo. Nhìn chung, tương đối ít các nhà nghiên cứu ngoài lĩnh vực vật lý hoàn toàn chấp nhận các bản thảo tiền xuất bản, mặc dù thực hành này đã trở nên phổ biến đối với một số nhà nghiên cứu y sinh trong đại dịch COVID-19. Tính đến năm 2022, các bản thảo tiền xuất bản trước chiếm 7% tổng số bài báo trong cơ sở dữ liệu PubMed của Viện Y tế Quốc gia Hoa Kỳ, tăng từ 0,2% vào năm 2015.
Alondra Nelson, một nhà khoa học xã hội tại Viện Nghiên cứu Cao cấp, người đứng đầu Văn phòng Chính sách Khoa học và Công nghệ của Nhà Trắng cũng thể hiện sự trông chờ vào xu hướng thúc đẩy các bản thảo tiền xuất bản. Văn phòng này cũng mới đưa ra hướng dẫn mới trong đó yêu cầu các nhà nghiên cứu được chính phủ Hoa Kỳ tài trợ phải công bố bản thảo miễn phí, kể từ tháng 12 năm 2025. Tuy nhiên, Nelson cũng bổ sung rằng xu hướng này đồng nghĩa rằng chúng ta phải nhìn nhận lại quy trình phản biện đồng nghiệp, nhất là trong bối cảnh số lượng bản thảo ngày càng lớn khiến công việc của các nhà phản biện ngày càng quá tải.
Chính sách của quỹ Gates phù hợp với lời kêu gọi của một số người ủng hộ truy cập mở mong muốn giảm vị trí độc tôn của của các bài báo khoa học trong việc kiểm soát chất lượng và đánh giá chuyên môn. Những người ủng hộ đó hình dung ra một tương lai trong đó các nhà tuyển dụng đánh giá và đề bạt các nhà nghiên cứu dựa trên việc chọn lọc các bản thảo tốt nhất của họ, có thể bao gồm cả các bản thảo tiền xuất bản – một sự thay đổi có thể giảm bớt áp lực lên các nhà khoa học trong việc xuất bản trên các tạp chí xếp hạng cao phải trả phí hoặc thu phí APC. Tuy nhiên, cho đến nay chỉ có một số ít trường đại học bắt đầu thử nghiệm việc đánh giá các nhà khoa học theo cách đó.
Dịch từ Science
