Ngày 1 tháng 1 hàng năm luôn là một ngày đặc biệt khi toàn cầu đón mừng năm mới và tạm biệt năm cũ. Trong thế giới xuất bản và bản quyền, đây cũng là ngày đặc biệt đón nhận các tác phẩm mới được chuyển vào miền công cộng (public domain), tức thuộc về sở hữu của công chúng. Do đó, ngày 1 tháng 1 hàng năm còn được gọi là Ngày Miền công cộng (Public Domain Day).
Miền công cộng
Thuật ngữ miền công cộng dùng để chỉ những tài liệu không được bảo hộ bởi các luật sở hữu trí tuệ như luật bản quyền (copyright), nhãn hiệu được bảo hộ (trademark), bằng sáng chế (patent laws). Các tài liệu này không thuộc quyền sở hữu của một cá nhân nào, mà thuộc về công cộng. Và vì vậy, bất cứ ai cũng có thể sử dụng các tài nguyên miền công cộng mà không cần phải xin phép, nhưng đồng thời cũng không ai có thể sở hữu được chúng.
Có 5 lý do khiến một tác phẩm trở nên thuộc về miền công cộng: .
- Bản quyền hết hạn
- Bản quyền tác phẩm vốn không đề các thông báo sở hữu bản quyền cần thiết
- Chủ sở hữu bản quyền không tuân thủ các quy tắc gia hạn
- Chủ sở hữu bản quyền chủ ý đưa tác phẩm của mình vào Miền công cộng
- Tác phẩm/ Tài liệu không thuộc phạm vi bảo hộ của Luật bản quyền
Trong trường hợp 1 – bản quyền hết hạn – việc chuyển đổi hợp pháp các tác phẩm bản quyền sang miền công cộng này thường diễn ra hàng năm vào ngày 1 tháng 1 dựa trên luật bản quyền riêng của mỗi quốc gia. Do vậy, ngày 1 tháng 1 thường được coi là Ngày Miền công cộng. Ngày Miền công cộng là một lễ kỷ niệm không chính thức được khởi xướng cách đây vài thập kỷ bởi các nhà hoạt động ủng hộ không gian pháp lý này, trong đó có nhà hoạt động người Canada Wallace McLean người Canada và được luật sư người Mỹ Lawrence Lessig – người sáng lập Creative Commons – nhiệt tình ủng hộ. Từ năm 2011, bắt đầu có các tổ chức và đơn vị ăn mừng ngày này thông qua các sự kiện ghi nhận tầm quan trọng của miền công cộng và ăn mừng một số tác phẩm đặc biệt được chuyển vào không gian pháp lý miễn phí này.
Ngày Miền công cộng 2024
Do luật bản quyền khác nhau trên khắp thế giới nên không có một miền công cộng duy nhất. Xét trên ba miền công cộng phổ biến nhất, các công trình gia nhập vào miền công cộng vào năm 2024 sẽ là:
- tác phẩm của những tác giả mất năm 1953, dành cho các quốc gia có thời hạn bản quyền là “sau năm mất cộng thêm 70 năm” (gồm có: Anh, Nga, hầu hết các nước châu Âu và Nam Mỹ);
- tác phẩm của tác giả mất năm 1973, dành cho những quốc gia có thời hạn “sau năm mất cộng thêm 50 năm” (ví dụ: New Zealand, và hầu hết Châu Phi và Châu Á, bao gồm cả Việt Nam);
- phim và sách (bao gồm cả tác phẩm nghệ thuật nổi bật) xuất bản năm 1928 tại Hoa Kỳ.
Một trong những tác phẩm chuyển về miền công cộng được công chúng mong đợi nhất trong năm nay là Chuột Mickey nguyên bản của Walt Disney, xuất hiện lần đầu trong bộ phim Steamboat Willie. Các phim hết hạn bản quyền khác khác bao gồm The Cameraman của Edward Sedwick và Buster Keaton, The Circus của Charlie Chaplin, The Man Who Laughs của Paul Leni và The Passion of Joan of Arc của Carl Theodor Dreyer.
Xét trong lĩnh vực văn học, các tác phẩm đáng chú ý gồm có cuốn tiểu thuyết đầu tay của Claude McKay – Home to Harlem , Dark Princess của W. E. B. Du Bois, Orlando: A Biography của Virginia Woolf, The Mystery of the Blue Train của Agatha Christie, Lady Chatterley’s Lover của D. H. Lawrence và Peter Pan của J.M. Barrie.
Các tác phẩm không còn sở hữu pháp lý nổi bật năm nay gồm có tiểu thuyết Lady Chatterley’s Lover của nhà văn D. H. Lawrence, vở kịch Die Dreigroschenoper (tạm dịch: Vở opera ba xu) của nhà soạn kịch Bertolt Brecht và nhà soạn nhạc Kurt Weill, tiểu thuyết Orlando của nhà văn Virginia Woolf và bộ phim hoạt hình Steamboat Willie của Disney.
Độc giả quan tâm có thể tham khảo thêm các danh sách các công trình miền công cộng nổi bật của luật sư bản quyền Aaron Moss trên trang blog cá nhân Copyrightlately của anh, danh sách của giáo sư Jennifer Jenkins của trường Luật Đại học Duke, hay trang tổng hợp của đội ngũ Public Domain Review.
