Nhìn chung, những giấy phép này được thiết kế rất rõ ràng và dễ hiểu, lại còn có sẵn rất nhiều hướng dẫn giải thích về chúng (dù đi sâu vào chi tiết thì chúng vẫn có phần nào phức tạp hơn một chút). Dù là tác giả, nhà xuất bản, nhà tài trợ hay độc giả, đáng ra họ cần hiểu những gì đang diễn ra khi lựa chọn – hoặc bị buộc phải áp dụng giấy phép mở cho công trình nghiên cứu của mình.
Tuy nhiên, thực tế lại khác biệt.
Một khảo sát tác giả gần đây do Hiệp hội vì sự tiến bộ của khoa học Hoa Kỳ (American Association for the Advancement of Science – AAAS) thực hiện đã mang lại nhiều phát hiện thú vị. Khảo sát này không tập trung tìm hiểu về tiếp cận mở nói chung, mà còn nhấn mạnh vào quyền tái sử dụng theo giấy phép mở, cũng như mức độ hiểu biết và quan ngại của tác giả khi tác phẩm của họ được cấp phép dưới dạng mở.
Cuộc khảo sát đã đặt ra cho các tác giả những câu hỏi như sau:
- Bạn có chia sẻ kết quả nghiên cứu chưa được bình duyệt trên các dịch vụ tiền xuất bản (pre-print), blog hay các nền tảng tương tự khác không?
- Vui lòng xếp hạng các tiêu chí bạn sử dụng để lựa chọn nơi công bố kết quả nghiên cứu đã được bình duyệt của mình.
- Bạn quen thuộc với giấy phép Creative Commons đến mức nào?
- Các yếu tố ảnh hưởng đến lựa chọn giấy phép để xuất bản công trình của bạn?
- Bạn có phấn khích hay lo lắng về tiềm năng sử dụng thương mại nào đối với nghiên cứu đã công bố không?
- Nếu bạn thấy có sự xuyên tạc hoặc lạm dụng tác phẩm đã công bố của mình, bạn mong đợi chúng sẽ được khắc phục như thế nào và bởi ai?
Như có thể thấy từ báo cáo đã công bố, những phản hồi mà AAAS nhận được rất đáng chú ý. Bao gồm:
- 48% – gần một nửa số người được hỏi tự đánh giá mình chưa quen thuộc với cách thức hoạt động của giấy phép mở.
- 75% chia sẻ kết quả nghiên cứu của họ ở các địa điểm khác ngoài các tạp chí được bình duyệt chính thức.
- 42% số người được hỏi đánh giá “phạm vi tiếp cận độc giả và mức độ phù hợp với độc giả” là yếu tố quan trọng nhất khi chọn địa điểm xuất bản; “Tạo khả năng tiếp cận tác phẩm, bao gồm cả công chúng nói chung” là yếu tố được đánh giá cao thứ hai, tiếp theo là “hệ số tác động của tạp chí”. (Thật không may, cả hai lựa chọn phản hồi phổ biến nhất đều gộp chung hai tiêu chí rất khác nhau: tính đặc thù của độc giả và phạm vi độc giả.)
- Tiêu chí lựa chọn ít quan trọng nhất là “giảm giá APC hiện có hoặc các thỏa thuận chuyển đổi”.
- Các tác giả khá mơ hồ về việc tái sử dụng thương mại các công trình học thuật của họ, với 36% bày tỏ “hứng thú” về việc sử dụng như vậy và 63% bày tỏ “lo ngại”. Một số người được hỏi cho biết họ cảm thấy cả hai. Họ cũng bày tỏ cả sự hứng thú và lo ngại về việc các công ty trí tuệ nhân tạo sử dụng học thuật được cấp phép mở.
- 40% bày tỏ lo ngại về việc thiếu biện pháp khắc phục trong trường hợp sử dụng sai hoặc trình bày sai lệch tác phẩm được cấp phép mở của họ. (Mặc dù điều gì có thể cấu thành “sử dụng sai” nghiên cứu được công bố theo giấy phép chỉ ghi nguồn là một câu hỏi thú vị.)
- 28% số người được hỏi nói chung (53% số người được hỏi trong độ tuổi từ 60 đến 70) bày tỏ lo ngại về việc tác phẩm của họ có thể bị tái sử dụng theo giấy phép CC BY, trong khi 29% tổng số người được hỏi tin rằng không nên có bất kỳ hạn chế nào đối với việc tái sử dụng nghiên cứu đã công bố.
Những phản hồi này, cùng với sự thất vọng dai dẳng của những người ủng hộ khoa học mở, phản ánh một tình trạng rất khó để cân bằng: một mặt, chúng ta có thể không muốn các tác giả được quyền kiểm soát các báo cáo và dữ liệu nghiên cứu của họ đến mức những người diễn giải chúng một cách thiện chí bị ngăn cản khỏi việc phát triển các cách hiểu của riêng họ; mặt khác, chúng ta lại muốn các tác giả có quyền ngăn chặn việc ai đó trình bày sai lệch nghiêm trọng tác phẩm của họ, hoặc bị tái sử dụng bởi những người có mục tiêu mà họ cho là phản cảm. (Giấy phép CC BY cho phép tác giả yêu cầu những người tái sử dụng tác phẩm của họ không cần ghi nguồn ở các phiên bản phái sinh; tuy nhiên, điều khoản này được đặt ở phần chữ nhỏ và không được đề cập trong phần mô tả tóm tắt dễ tìm thấy hơn của giấy phép. Và nó chỉ giải quyết vấn đề không muốn công khai gắn tên với tác phẩm phái sinh đó; nó không giải quyết vấn đề muốn không hỗ trợ hoặc không đóng góp cho tác phẩm đó.)
Và tất cả những điều trên vẫn chưa chạm đến một câu hỏi còn tinh tế và phức tạp hơn, chẳng hạn là liệu tác giả có nên có quyền hạn chế việc tái sử dụng tác phẩm của họ cho mục đích thương mại (bao gồm việc sử dụng tác phẩm của họ để huấn luyện các mô hình ngôn ngữ lớn cho trí tuệ nhân tạo), hay việc tạo ra các phiên bản phái sinh của công trình hay không. Giấy phép Creative Commons cho phép tác giả thực hiện những giới hạn như vậy, nhưng để lựa chọn giữa các giấy phép phù hợp một cách hiệu quả, họ phải hiểu rõ các loại giấy phép – và tất nhiên, họ phải được phép sử dụng chúng. Việc tước bỏ mọi quyền kiểm soát của tác giả đối với việc sử dụng công trình của họ là nguyên tắc nền tảng của phong trào truy cập mở. Liệu chúng ta có nên ngạc nhiên khi các tác giả thấy mâu thuẫn về điều này?
Tất nhiên, việc giữ lại các đặc quyền độc quyền của bản quyền, cũng như lựa chọn các giấy phép mở hạn chế hơn CC BY, không thể ngăn chặn việc người khác diễn giải sai hoặc trình bày sai tác phẩm. Tuy nhiên, việc giữ lại một phần hoặc toàn bộ các đặc quyền đó sẽ mang lại cho tác giả hoặc nhà xuất bản một mức độ kiểm soát đáng kể đối với việc tái sử dụng công trình đó, cũng như có cơ sở pháp lý để can thiệp nếu công trình bị chiếm dụng trái phép – trong khi giấy phép CC BY được thiết kế nhằm cho phép mọi hình thức tái sử dụng. Nếu như tác giả gốc chưa bảo lưu bất cứ quyền tác giả nào, thì họ đã cấp phép cho mọi hình thức tải sử dụng. Mục đích của giấy phép chính là như vậy.
Khi hệ sinh thái truyền thông học thuật tiếp tục phát triển, những vấn đề này sẽ ngày càng phiền toái và khó khăn. Điều này đặc biệt áp dụng với các tác giả – những người ngày càng bị giằng xé giữa các mục tiêu và yêu cầu liên tục thay đổi và đôi khi mâu thuẫn của các nhà tài trợ, chính phủ, người ủng hộ phong trào, nhà xuất bản và các tổ chức.
Dịch từ The Scholarly Kitchen
