Xuất bản nghiên cứu dưới dạng bài báo khoa học là một phần thiết yếu trong sự nghiệp khoa học hàn lâm, đến mức chúng ta luôn nhắc đi nhắc lại câu nói “publish or perish” (tạm dịch: xuất bản hoặc xuống bản). Nếu điều đó vẫn chưa đủ tồi tệ, việc xuất bản truyền thống trên các tạp chí khoa học lớn đầy rẫy những mối lo ngại về mặt đạo đức, bao gồm việc hầu hết các nhà khoa học phải trả tiền cho tạp chí để xuất bản bài báo của họ (về cơ bản là nội dung bài báo khoa học) với giá hàng nghìn đô la. Nhiều tạp chí thậm chí sẽ yêu cầu người đọc phải trả 30-50 đô la cho một bản pdf của một bài báo khoa học (trừ khi tác giả trả thêm tiền để cho phép truy cập mở).
Còn hệ thống bình duyệt mà nhiều nhà khoa học xem trọng? Chà, hệ thống này chủ yếu được vận hành trên cơ sở tình nguyện, mà không ít các nhà khoa học cho rằng họ đang bị lợi dụng một cách công khai. Tuy nhiên, những nhà nghiên cứu, bằng một cách nào đó vẫn đồng ý trở thành một phần của hệ thống này ngày này qua ngày khác, bài báo này qua bài báo khác, bằng cách tiếp tục gửi các công trình nghiên cứu của họ đến các tạp chí lớn kể trên.
Tin mừng là giới học thuật đã và vẫn đang đấu tranh vì một quy trình xuất bản mang lại lợi ích cho cả cộng đồng. Những thành quả mà chúng ta đã đạt được có thể kể đến như việc ngăn chặn các tập đoàn lớn như Elsevier hưởng lợi từ tiền thuế nghiên cứu, quyền truy cập mở đã được phổ biến rộng rãi…
Trong những năm gần đây, có một làn sóng mới các nhà khoa học hoạt động sáng tạo trong cuộc chiến chống lại xuất bản truyền thống.
Bài viết này sẽ đề cập đến một số thay đổi (được đề xuất hoặc đang tiến hành) đối với xuất bản khoa học truyền thống. Nội dung tập trung chủ yếu vào các dự án trong những năm gần đây và những người khởi xướng chúng, nhưng điều đó không có nghĩa là những dấu mốc quan trọng trong ngành công nghiệp xuất bản học thuật sẽ không được liệt kê. Trong số đó, có thể kể đến Robin Hood của giới công nghệ – Aaron Swartz, người đã chia sẻ 4,8 triệu tài liệu học thuật miễn phí từ cơ sở dữ liệu của JSTOR. Câu chuyện của anh được chuyển thể thành một bộ phim tài liệu miễn phí trên Youtube: The Internet’s Own Boy và bài báo A World Without Sci-Hub trên nền tảng Palladium của Jason Parry. Bên cạnh đó là sự thành lập của thư viện “đen” Sci-Hub của Alexandra Elbakyan – một trong những đóng góp lớn nhất cho khoa học. Và quan trọng hơn cả chính là sự thành lập các tạp chí truy cập mở như PLoS, PeerJ, và eLife, do những người tiên phong như Michael Eisen và Peter Binfield dẫn đầu. Cuối cùng, có vô số nhà khoa học đã đứng lên chống lại hệ thống xuất bản khoa học bảo thủ: họ tuyên truyền về truy cập mở, thậm chí trả tiền để nghiên cứu của họ được tải xuống miễn phí, hoặc thử nghiệm các cách khác nhau để chia sẻ nghiên cứu của họ với thế giới.
Bình duyệt
Quy trình bình duyệt diễn ra dựa trên sự tình nguyện, vì vậy nhà khoa học sẽ không được trả công. Thông thường, ba chuyên gia trong một lĩnh vực cụ thể sẽ đọc kỹ một bài báo được gửi đến, sau đó họ gửi bình luận của mình cho biên tập viên của tạp chí. Họ sẽ đánh giá tính mới của nghiên cứu và một số tiêu chí riêng để quyết định liệu nó có phù hợp để tạp chí xuất bản hay không. Tại eLife, quy trình bình duyệt hoàn toàn công khai với (nhóm) tác giả và người đọc. Mặc dù các nhà khoa học xem bình duyệt là một phần công việc, những nỗ lực thầm kín của họ chỉ dựa trên một số ý chí và động lực ít ỏi từ đam mê.
Làm thế nào để cải thiện việc đánh giá ngang hàng? Để bắt đầu, chúng ta có thể thử trả tiền cho các nhà đánh giá cho thời gian của họ. Việc khuyến khích quá trình đánh giá ngang hàng đã được đề xuất trong cộng đồng web3 x science, và đang trong giai đoạn thử nghiệm trên một số nền tảng. ResearchHub: Nền tảng khuyến khích các nhà khoa học tải lên công trình của họ và tham gia thảo luận, được khen thưởng thông qua một đồng tiền ảo gọi là ResearchCoin. Ants-Review: Giao thức blockchain được đề xuất để khuyến khích đánh giá ngang hàng công khai và ẩn danh. Cộng đồng VitaDAO: Khởi chạy Chương trình Đánh giá Tổng hợp Bền vững (The Longevity Decentralized Review), trả tiền cho các nhà nghiên cứu để đánh giá các bản thảo sơ bộ từ các máy chủ như biorxiv và medrxiv. (Bản thảo sơ bộ là các bài báo đầy đủ mà các nhà nghiên cứu tải lên trước khi xuất bản chính thức, truyền thống trên các tạp chí, nghĩa là chúng chưa được gửi đi đánh giá ngang hàng.)
PeeryView là một thử nghiệm khác về đánh giá ngang hàng phân tán, với tính năng “omnigram” thú vị được thể hiện ở đây.
Với sự xuất hiện ngày càng nhiều của các bản thảo sơ bộ (preprint), cách chúng ta tương tác với các bài báo khoa học đang thay đổi. Trong công việc của một nhà nghiên cứu, ước tính có khoảng một phần ba tài liệu tham khảo là các bản thảo sơ bộ. Cuộc thảo khoa học hiện đại cũng đang được “tiêu hóa” thông qua Twitter hoặc các phương thức truyền thông thay thế như podcast. Vậy, câu hỏi đặt ra là: liệu chúng ta có nên thực hiện đánh giá ngang hàng cho podcast không?
Một thử nghiệm về vấn đề này là dự án Những Nhà Hoài Nghi Ngại Xuất Sắc (Better Skeptics), nơi Alexandros Marinos (một doanh nhân) và Eva Tallaksen (một nhà báo) đã treo thưởng 10.000 đô la cho bất kỳ ai đánh giá các tuyên bố y tế trong ba podcast. Những tuyên bố này sau đó được chấm điểm bởi ba nhà đánh giá. Quá trình này khá thú vị, nhưng cũng bị nhiều “anh hùng bàn phím” trên Twitter công kích hơn mong đợi.
Một thử nghiệm khác về “đánh giá ý tưởng theo tiền thưởng” là ideamarket.io. Theo trang web của họ, “Cũng giống như bitcoin là tiền tệ không cần ngân hàng, Ideamarket là uy tín không cần tổ chức.” Nền tảng này khuyến khích mọi người đăng các bài viết ngắn về ý tưởng và cho phép người khác đánh giá các ý tưởng đó từ 1-100 để thể hiện sự đồng ý. Mục tiêu là tạo ra một cơ sở dữ liệu ý kiến công khai. Một ý tưởng thú vị!
Truy Cập Mở
Vấn đề lớn hơn cả tốc độ và tần suất chia sẻ tri thức mới là gì? Hãy nhìn vào phần lớn tài liệu bị ẩn sau mác giá.
Đối với những ai chưa quen thuộc với vấn đề này, hầu hết các trường đại học đều phải chi một khoản tiền khổng lồ để cung cấp quyền truy cập cho mọi người trong viện của họ vào phần lớn tài liệu khoa học. Nhưng đối với những người không nằm trong phạm vi quyền truy cập của tổ chức, tệp pdf sẽ có phí.
Ví dụ từ Nature hiển thị các tùy chọn để “truy cập thông qua tổ chức của bạn” hoặc “mua hoặc đăng ký”.
Sci-Hub là sự cứu cánh cho rất nhiều nhà nghiên cứu; giống như Napster của giới khoa học, trang web vi phạm bản quyền được thành lập bởi “nữ hoàng cướp biển” khoa học này chứa hơn 88 triệu bài báo học thuật mà nhiều người khác sẽ không thể truy cập. Như Parry đã hùng hồn nhấn mạnh trong bài viết về Sci-Hub,
“Việc một trang web như vậy tồn tại là một bi kịch. Sci-Hub hiện đang lấp đầy một khoảng trống đáng lẽ không bao giờ tồn tại. Giống như thuốc trên chợ đen được mua bởi những người không đủ khả năng mua thuốc theo toa, sự tồn tại của nó phản ánh hệ thống chính thức đã tạo ra điều kiện cho nó xuất hiện.”
Trong nhiều năm, sự đồng thuận của công chúng nói chung cho rằng thông tin khoa học nên được truy cập mở đã vấp phải quy định chính thức hỗ trợ các Tạp chí Lớn, những tổ chức này đã tiến hành chiến tranh pháp lý chống lại các nền tảng như Sci-Hub và ResearchGate. Nhưng cộng đồng truy cập mở đã nhận được một sự hỗ trợ chính thức rất lớn từ Nhà Trắng khi đưa ra thông báo sau vào đầu năm nay:
Hôm nay, Văn phòng Chính sách Khoa học và Công nghệ Nhà Trắng (OSTP) đã cập nhật hướng dẫn chính sách của Mỹ để làm cho kết quả của nghiên cứu do người nộp thuế tài trợ ngay lập tức có sẵn miễn phí cho người dân Mỹ. Trong một bản ghi nhớ gửi đến các bộ và cơ quan liên bang, Tiến sĩ Alondra Nelson, Giám đốc OSTP, đã đưa ra hướng dẫn cho các cơ quan cập nhật chính sách truy cập công khai của họ càng sớm càng tốt để công bố các ấn phẩm và nghiên cứu do người nộp thuế tài trợ cho công chúng, không bị cấm vận hoặc chi phí. Tất cả các cơ quan sẽ thực hiện đầy đủ các chính sách cập nhật, bao gồm chấm dứt thời gian cấm vận 12 tháng tùy chọn, không muộn hơn ngày 31 tháng 12 năm 2025.
Thật là một chiến thắng lớn! Thật là một tuyên bố đáng kinh ngạc! Có điên không khi chính phủ của chúng ta phải ra lệnh và quy định rằng nghiên cứu do người nộp thuế tài trợ phải được công khai cho mọi người? Thật sự điên rồ, nhưng đây là thực tế.
Quay trở lại tháng 11 năm 2021, sau cơn sốt xung quanh ConstitutionDAO, David McDougall đã Tweet:
Và cứ như thế, OpenAccessDAO đã ra đời. Nó sẽ ngừng hoạt động chỉ sau năm hoặc sáu tuần, nhưng sự nhiệt tình cho chủ nghĩa tích cực trong lĩnh vực này là đáng kinh ngạc. Khoảng 2000 thành viên cộng đồng đã tràn vào máy chủ Discord mới được triển khai và bắt đầu tranh luận về cách tốt nhất để mở quyền truy cập vào khoa học được công bố. Liệu việc mua một tạp chí và ‘giải phóng khoa học’ có phải là cách tốt nhất? Cộng đồng đang trong cuộc tranh luận sôi nổi, vì vậy nhóm khởi động (có cả tôi), đã yêu cầu mọi người gửi đề xuất về cách tốt nhất để khắc phục quyền truy cập. Rất nhiều ý tưởng được đưa ra, nhiều trong số đó có giá trị đáng kinh ngạc. Trong số 29 ý tưởng, có ba loại nổi lên, được tóm tắt là mua lại tạp chí, triển khai chiến lược tokenomics và FOIA yêu cầu số lượng lớn tài liệu.
Điều gì đã xảy ra tiếp theo? Theo tinh thần phân quyền và dân chủ, cộng đồng đã bỏ phiếu cho các đề xuất. Một đề xuất về tokenomics giành chiến thắng với đa số phiếu bầu. Nhưng thực tế là cộng đồng và lãnh đạo đã chia thành các nhóm muốn DAO thực hiện những điều khác nhau. Sau cuộc bỏ phiếu, không có thành viên cộng đồng nào đứng lên dẫn đầu và máy chủ im lặng.
May mắn thay, thông báo của Nhà Trắng báo hiệu sự thay đổi trong tương lai cho nhiều mục tiêu mà OpenAccessDAO muốn đạt được; đó là phá vỡ lượng lớn nghiên cứu trước đây bị ẩn sau bức tường phí. Tuy nhiên, mandate này sẽ không có hiệu lực cho đến cuối năm 2025, và vẫn còn nhiều câu hỏi về mức độ thành công của việc triển khai. Trong thời gian chờ đợi, các nhà nghiên cứu phải tự lựa chọn nơi gửi bài báo của họ và liệu chúng có được truy cập mở hay không. Đây có thể là một lựa chọn khó khăn trong một hệ thống được thúc đẩy bởi uy tín, nuôi dưỡng bởi hồ sơ các bài báo trên các tạp chí “hàng đầu” như Nature, Science và Cell.
Tuy nhiên, những người tạo ra thay đổi như Seemay Chou, người lãnh đạo Arcadia Science cùng với Prachee Avasthi, đang giúp các nhà nghiên cứu của họ dễ dàng đưa ra quyết định bằng cách yêu cầu họ xuất bản nghiên cứu theo một định dạng mới trên trang web của viện, nơi họ cung cấp liên kết đến mô tả dự án, dữ liệu và thậm chí cả bình luận trên Twitter. Nền tảng của họ được xây dựng bởi PubPub. Họ đang loại bỏ trung gian và tung ra các bản thảo thông minh. Thật tuyệt vời khi chứng kiến điều này!
Bằng cách sử dụng PubPub, các nhà nghiên cứu có thể làm cho nghiên cứu của họ hấp dẫn và dễ hiểu hơn đối với độc giả.
Kết luận
Tác giả đã đề cập đến hàng loạt nền tảng mới ra đời với hy vọng làm chấn động và cải thiện cách chúng ta phổ biến kiến thức khoa học. Nếu bạn là một nhà khoa học, tác giả khuyến khích bạn tham gia vào một số nền tảng này và bắt đầu thử nghiệm chúng.
Vòng tuần hoàn “xuất bản hoặc chết” đã trói buộc các nhà nghiên cứu với Tạp chí Lớn, đệ trình công trình của chúng ta theo cách khai thác tài chính, lấy đi của các học giả khoản tiền lẽ ra có thể được sử dụng cho nghiên cứu tiếp theo của họ. Đã đến lúc chúng ta ủng hộ xuất bản truy cập mở và tìm cách mới để thoát khỏi Tạp chí Lớn. Một ngày nào đó, chúng ta có thể nhìn lại và cười về cách làm cũ.
Ít nhất, đó là hy vọng của một phần không nhỏ người trong giới học thuật.
Dịch từ The Seeds of Science
