“Bác sỹ thi ĐH có điểm đầu vào 28 điểm thì phải hơn bác sỹ thi đầu vào 15 điểm.“
Đây là ý của 1 Đại biểu Quốc hội nói mà tôi có trao đổi trong bài viết hôm qua (lưu ý, tôi diễn giải lại ý của đại biểu chứ câu trên không đúng từng câu từng chữ).
Trong khoa học giáo dục chúng tôi gọi nhận định trên là Đánh giá tiên nghiệm – A priori Judgement.
Nó cũng tương tự như:
– Ngày xưa nó là học sinh giỏi quốc gia thì bây giờ đương nhiên nó phải giỏi
– Ngày xưa nó đi du học thì bây giờ đương nhiên nó phải giỏi
– … có thể thay thế học sinh giỏi quốc gia, du học bằng những chỉ báo tương tự khác như “thi Olympia”, “Bố nó giỏi, anh nó giỏi, cả nhà nó giỏi”, “học trường chuyên”…
Thực ra những nhận định kiểu như thế này không sai. Bời vì: Về mặt xác suất, đầu vào tốt thì tỷ lệ cao là đầu ra cũng tốt. Và bấy lâu nay, cơ chế vận hành của nền giáo dục cũng như phát triển nghề nghiệp nó đi theo cách vận hành đó.
Nhưng với bối cảnh hiện nay thì cái cơ chế đó nó bị thiếu, thậm chí không còn đúng hoàn toàn nữa. Tại sao?
Vì ngày xưa chúng ta có nền giáo dục tinh hoa: cả làng mới có 1 người học đại học, cả quận mới có 1 người thi học sinh giỏi, 1000 cháu mới có 1 cháu học trường chuyên. Những người có thành tích học tập tốt từ nhỏ thuộc thành phần tinh hoa. Những người có thành tích học tập khá và trung bình sẽ rụng dần, thậm chí không được đi học nữa (bỏ học từ cấp 3 hoặc hết cấp 3 đi làm công nhân, không học đại học). Những học sinh tinh hoa lại đi học ở những trường/chương trình tinh hoa, với đầu tư đặc biệt, và bản thân thầy, cô cũng sẽ là những người chọn lọc nhất thì xác suất sau này thành công hẳn nhiên là cao. Nhưng người có thành tích kém hơn, như đã phân tích ở trên, thậm chí còn có được đi học nữa đâu mà cạnh tranh trong công việc với người vốn học giỏi từ nhỏ.
Nhưng bối cảnh hiện nay khác rồi, nhà nhà, người người được đi học. Không học ở trường A thì học trường B, trường C, trường D; không học công lập thì tư thục, quốc tế; năm nay chưa học thì năm sau đi học cũng chả muộn. Giáo dục bây giờ là giáo dục đại chúng; giáo dục phổ cập. Ở 1 số nước phát triển như Hàn Quốc, Nhật Bản, Mỹ, 90-95% người ở độ tuổi 18-22 là đi học đại học. Ở một số nước Tây Âu, cứ học hết cấp 3 là đương nhiên được ghi danh học đại học, không phải thi tuyển gì cả (trừ 1 số trường top như kiểu Bách Khoa Paris ở Pháp).
Và việc chuyển dịch từ giáo dục tinh hoa trước đây, sang gíao dục đại chúng, phổ cập hiện nay là rất tốt. Vì đi học là quyền cơ bản của con người. Một số nước Tây Âu, học đại học còn miễn phí, nhà nước bao cấp hết; thậm chí bao cấp cho cả người nước ngoài. Chưa kể, trong nền kinh tế tri thức, người ta đòi hỏi nhiều nhân lực được đào tạo bài bản hơn. Một nhóm nhỏ tinh hoa như trước kia không đủ để cung ứng cho thị trường lao động và nhu cầu xã hội hiện nay nữa.
Tất nhiên, trong nền giáo dục đại chúng, phổ cấp vẫn có thành phần giáo dục tinh hoa, là nhóm nhỏ, phải thi cử rất gắt gao mới vào được, đó là Ivy League ở Mỹ, là Russel Group ở UK, là Thanh Hoa Bắc Đại tại Trung Quốc…., hay nhìn gần hơn là các trường chuyên, thi đầu vào 28-30 điểm ở Việt Nam. Thành phần tinh hoa luôn ở đó, và sẽ có xác suất cao sẽ tiếp tục thành công sau này khi đi làm.
Nhưng thành phần người học tinh hoa ở 1 nền giáo dục đại chúng, phổ cập và 1 xã hội tri thức là không đủ. Vẫn cần phải có thành phần người học đại chúng, người học phổ cập. Họ cũng rất quan trọng. Đó là những người có thể thi đại học chỉ 15, 17, 19, 20 điểm. Không sao cả. Về mặt khoa học giáo dục, trong nền giáo dục đại chúng và phổ cập, chất lượng cao không chỉ là những trường/chương trình tinh hoa nơi sinh viên đầu vào đã 28-30 điểm; mà đó còn là chương trình/trường đào tạo sao cho đầu vào 18 mà đầu ra vẫn làm được việc. Trong nền giáo dục đại chúng, phổ cập, người ta sẽ còn có cách nhìn nhận 18 điểm đầu vào chưa chắc là vì bạn kém, mà đơn giản nó chỉ là 1 kỳ thi; tôi sẽ kiểm tra, đánh giá bạn bằng nhiều cách khác để giúp bạn phát huy được hết tiềm năng. Đầu vào 18, mà đầu ra có thể cạnh tranh nghề nghiệp được với các bạn đầu vào 25, đó cũng là giáo dục chất lượng cao. Vì vậy, trong giáo dục đại chúng và phổ cập, đánh giá tiên nghiệm là không đủ; mà cần có cả đánh giá hậu nghiệm – a posteriori judgement. Ngoài kỳ kết quả học tập từ hồi nhỏ và đầu vào, người học sẽ còn được đánh giá nhiều lần, nhiều cách khác nhau. Chuẩn mực được đưa ra, bạn thi đi thi lại cho đến khi đạt thì thôi, miễn là bạn còn thích học và còn muốn thi. Để dễ hình dung, việc đánh giá theo kiểu posteriori sẽ giống như thi lấy bằng lái xe vậy, nhưng mà áp dụng cho mọi ngành nghề lĩnh vực.
Quay trở lại với câu chuyện bác sỹ có điểm thi đại học 28 đ thì phải hơn bác sỹ có điểm thi 15. Hôm qua, sau khi đăng bài tôi mới biết là thực tế, Bộ Giáo dục và Đào tạo luôn có chủ trương đặt điểm sàn cho 1 số ngành đặc thù như bác sỹ, sư phạm… Và điểm sàn của các chuyên ngành về đào tạo bác sỹ mấy năm nay luôn khoảng 20đ. Như vậy là không có chuyện bác sỹ 15 đ như đại biểu nói. Tất nhiên, nhiều người vẫn theo trường phái đánh giá tiên nghiệm theo mô hình giáo dục tinh hoa trước đây có thể nói 20đ vẫn thấp quá. Ok, vậy bạn hãy thử trả lời câu hỏi sau: “Nếu 20 là chưa đủ cao thì bao nhiêu mới là đủ?” Bạn đừng nói tôi phải là 28 nhé. Vì các cháu 28 điểm, nhiều cháu không muốn học ngành Y đâu. Chúng có những chọn lựa khác: Kỹ sư, Kinh doanh, Kinh tế, Xây dựng, Sư phạm, An ninh, Quốc phòng… Ngành nào chả cần nhân lực tinh hoa.
Nhưng như tôi đã nói ở trên, ở thời đại ngày nay. Tinh hoa là không đủ. Xã hội cũng còn cần nhân lực đại chúng lành nghề. Theo thống kê mới nhất của Bộ Y tế, vào năm 2023, cả nước ta có 125,000 bác sỹ/100 triệu dân; đạt tỷ lệ 12.5 bác sỹ/vạn dân; đây là con số tương đối thấp so với trung bình thế giới là 17.2 bác sỹ/vạn dân vào năm 2022. Chúng ta có mục tiêu nâng con số này lên 15 bác sỹ/vạn dân vào năm nay nhưng không biết kết quả thực hiện là như thế nào.
Thực ra mà nói, tôi cũng không bất ngờ khi đọc được những nhận xét của vị đại biểu quốc hội kia. Bởi dù sao vị đại biểu quốc hội đó cũng là sản phẩm của một nền giáo dục tinh hoa trước kia. Và vì chuyên ngành không phải giáo dục nên làm sao vị ý có được những lý luận và kiến thức của nền giáo dục đại chúng và phổ cập như tôi viết trong bài này. Mà thực ra thì ngay cả trong ngành giáo dục của tôi, đến tận bây giờ số đông mọi người cũng nghĩ giống vị đại biểu quốc hội mà.
Thế nên không phải tự nhiên cách đây 8 năm trong một bài trả lời phỏng vấn với Nhà báo Phan Đăng cho chuyên đề của báo an ninh thế giới, tôi có nói “giáo dục sẽ không thể phát triển được nếu vẫn vận hành theo kiểu tinh hoa”.
Tài liệu tham khảo
[1] Báo Điện tử Dân Trí (2024, November 19). Tỷ lệ bác sĩ tại Việt Nam thấp hơn nhiều mức trung bình thế giới.
[2] Trow, M. A., & Burrage, M. (2010). Twentieth-Century higher Education: elite to mass to universal. In Medical Entomology and Zoology.
[3] World Population Review. (2025, November 21). Doctors per capita by country.
