Khi AI ngày càng “giỏi” trong việc tạo ra những bài viết mượt mà, đúng chuẩn, những nhà nghiên cứu như tôi đối mặt với một câu hỏi lớn: Làm sao để không phụ thuộc vào AI mà vẫn có thể viết sáng tạo, tự tin, và mang đậm dấu ấn cá nhân?
Nhiều nhà nghiên cứu, đặc biệt là những người mới vào nghề, có lẽ cũng cảm thấy như tôi – rằng viết là một việc nhàm chán. Họ nghĩ rằng khi AI có thể tạo ra bài luận chỉ trong tích tắc, thì tại sao phải mất công ngồi nghĩ và viết? Nhiều người trong chúng ta bước vào con đường học thuật với rất ít kinh nghiệm trong việc tự do sáng tạo, chỉnh sửa bài viết, hay nhận phản hồi để cải thiện. Họ thường xem viết như một nhiệm vụ phải hoàn thành, chứ không phải cách để thể hiện bản thân hay khám phá ý tưởng.
Tôi tin rằng, để việc viết trở thành một hành trình ý nghĩa, chúng ta cần cảm thấy rằng viết không chỉ là nhiệm vụ, mà là cách để kể câu chuyện của mình, bảo vệ quan điểm, và kết nối với thế giới.
Thách thức khi viết trong thời đại AI
1. AI tạo văn bản nhanh, nhưng thiếu hồn
AI giờ đây có thể viết bài luận mạch lạc, đúng ngữ pháp, thậm chí còn bắt chước được cách lập luận. Điều này rất tiện cho việc phác thảo ý tưởng, nhưng vấn đề là AI không có cảm xúc, không có trải nghiệm cá nhân, và không thể tạo ra những ý tưởng thực sự độc đáo. Một bài viết do AI tạo ra có thể “đẹp” về hình thức, nhưng nó thiếu cái hồn – sự suy ngẫm, đấu tranh, và khám phá mà chỉ con người mới có.
Tôi nhận thấy các nhà nghiên cứu trẻ dễ bị cám dỗ bởi sự nhanh-gọn-lẹ của AI. Nhưng nếu chỉ dựa vào đó, chúng ta sẽ bỏ lỡ cơ hội phát triển tư duy sáng tạo và khả năng diễn đạt, đặc biệt trong giai đoạn đầu đời của cái nghề công nhân học thuật. Một bài viết khoa học không chỉ là trình bày kết quả nghiên cứu, mà còn là câu chuyện về hành trình khám phá, những thất bại, và những khoảnh khắc “eureka” mà chỉ chúng ta – những người trong cuộc – hiểu rõ. AI không thể thay thế được điều đó.
2. Nhà nghiên cứu có hồn, nhưng lại thiếu kinh nghiệm viết
Nhiều nhà nghiên cứu trẻ chưa hề được khuyến khích viết một cách tự do hay thử nghiệm phong cách riêng trước đó. Ở trường đại học, sinh viên thường bị bó buộc trong những bài luận với nội dung rập khuôn, chỉ về một chủ đề hẹp nhất định. Nếu không, môi trường đại học cạnh tranh cũng dễ dàng khiến sinh viên chỉ tập trung vào việc đạt điểm cao trong kỳ thi. Điều này khiến những nhà nghiên cứu “dự bị” ngại thể hiện cá tính trong bài viết, và thường viết những bài an toàn, thiếu sáng tạo.
Khi vươn lên được một chút, chẳng hạn như môi trường cao học, nhiều người vẫn ít tiếp cận được đến cơ hội nhận phản hồi chi tiết để cải thiện. Nhiều học viên cao học, nghiên cứu sinh không biết rằng một bài viết tốt thường phải qua nhiều lần chỉnh sửa, thử nghiệm, và thất bại. Kết quả là họ thiếu tự tin, không dám viết khác đi, và thường tạo ra những bài viết nhạt nhòa, không có dấu ấn.
3. Học viết có thực sự quan trọng?
Thách thức lớn nhất là thuyết phục nhà nghiên cứu rằng viết là một kỹ năng đáng để đầu tư. Nếu AI có thể tạo ra bài luận đạt yêu cầu, tại sao chúng ta phải cố gắng? Nhiều nhà nghiên cứu trẻ nghĩ rằng viết chỉ là thứ để đối phó với hội đồng học thuật, không liên quan gì đến sự nghiệp hay cuộc sống của mình.
Nhưng viết, khi được làm đúng cách, là một cách để chúng ta khám phá bản thân, bảo vệ quan điểm, và thậm chí hướng đến những cấp độ cao hơn của nghiên cứu. Viết giúp chúng ta tổ chức suy nghĩ, trình bày ý tưởng rõ ràng, và thuyết phục cộng đồng khoa học – những kỹ năng cần thiết trong mọi lĩnh vực, từ xin tài trợ, xuất bản bài báo, đến trình bày tại hội nghị quốc tế.
Chiến lược dạy viết trong thời đại AI
Để giúp các nhà nghiên cứu trẻ viết sáng tạo, tự tin, và không phụ thuộc vào AI, tôi đề xuất một số chiến lược cụ thể, dựa trên kinh nghiệm của bản thân và những bài học từ thực tế:
1. Thiết kế bài viết mang dấu ấn cá nhân
Một bài viết khoa học không cần phải khô khan hay giống hệt nhau. Tôi khuyến khích các nhà nghiên cứu trẻ đưa câu chuyện cá nhân hoặc góc nhìn độc đáo vào bài viết của mình. Ví dụ, khi viết một bài báo khoa học, thay vì chỉ liệt kê dữ liệu, họ có thể bắt đầu bằng một câu chuyện ngắn về lý do họ chọn chủ đề nghiên cứu này – một khoảnh khắc truyền cảm hứng, một câu hỏi chưa có lời giải, hay một trải nghiệm thực tế.
Tôi gợi ý các bài tập như:
- Viết một đoạn mở đầu cho bài báo khoa học, kể về hành trình dẫn bạn đến với nghiên cứu này.
- Tóm tắt nghiên cứu của bạn như thể bạn đang giải thích cho một người ngoài ngành, sử dụng ngôn ngữ đơn giản nhưng cuốn hút.
- Viết một bài bình luận ngắn (op-ed) về tầm quan trọng của lĩnh vực nghiên cứu của bạn, hướng đến công chúng.
Những bài tập này buộc nhà nghiên cứu phải suy nghĩ sâu sắc và thể hiện bản thân, điều mà AI khó có thể làm thay.
2. Xây dựng quá trình viết như một hành trình sáng tạo
Viết không phải là việc ngồi xuống và tạo ra một bài hoàn hảo ngay từ đầu. Tôi dạy các nhà nghiên cứu rằng viết là một quá trình lặp lại, đòi hỏi thử nghiệm, thất bại, và cải thiện. Để làm điều này, tôi khuyến khích:
- Viết bản nháp tự do: Dành thời gian viết mà không lo về ngữ pháp hay cấu trúc. Mục tiêu là ghi lại mọi ý tưởng, dù lộn xộn thế nào.
- Chỉnh sửa có chiến lược: Sau khi có bản nháp, tập trung vào việc làm rõ ý tưởng, sắp xếp logic, và thêm yếu tố sáng tạo như một câu chuyện hoặc một phép so sánh thú vị.
- Nhận phản hồi tích cực: Tôi tổ chức các buổi thảo luận nhóm, nơi các nhà nghiên cứu chia sẻ bài viết và nhận phản hồi tập trung vào điểm mạnh và cách làm bài viết hấp dẫn hơn.
Bằng cách biến viết thành một hành trình khám phá, tôi giúp các nhà nghiên cứu trẻ cảm thấy tự tin hơn và thấy rằng mỗi lần viết là một cơ hội để học hỏi.
3. Viết với đọc giả trong tâm trí
Một bài viết khoa học không chỉ dành cho hội đồng chấm bài hay tạp chí học thuật. Nó cần được viết để kết nối với độc giả – dù đó là đồng nghiệp, nhà tài trợ, hay công chúng. Tôi dạy các nhà nghiên cứu nghĩ về câu hỏi: “Bài viết này sẽ khiến người đọc cảm thấy thế nào? Họ sẽ học được gì từ nó?”
Một số cách để rèn luyện nhận thức về độc giả:
- Viết cho nhiều đối tượng: Thử viết cùng một ý tưởng nghiên cứu cho ba đối tượng khác nhau—một bài cho tạp chí khoa học, một bài blog cho công chúng, và một bài thuyết trình cho hội nghị.
- Sử dụng ngôn ngữ sống động: Thay vì dùng thuật ngữ khô khan, hãy thử đưa vào các hình ảnh, câu chuyện, hoặc ví dụ thực tế để làm bài viết dễ hiểu và thu hút.
- Đặt câu hỏi cho độc giả: Trong bài viết, hãy dự đoán những thắc mắc của độc giả và trả lời ngay trong nội dung, giúp bài viết trở nên gần gũi hơn.
4. Khẳng định giá trị của tiếng nói cá nhân
Để thuyết phục các nhà nghiên cứu rằng viết là quan trọng, tôi thường kết nối việc viết với thực tế nghề nghiệp của họ. Tôi chỉ ra rằng:
- Viết là cách xây dựng danh tiếng: Một bài báo khoa học hay một bài thuyết trình ấn tượng có thể giúp nhà nghiên cứu được công nhận trong cộng đồng học thuật.
- Viết là công cụ thuyết phục: Khi xin tài trợ, viết báo cáo, hay trình bày ý tưởng, khả năng viết tốt sẽ giúp họ thuyết phục nhà tài trợ, đồng nghiệp, hay công chúng.
- Viết là cách để lại di sản: Những ý tưởng được viết ra một cách rõ ràng và sáng tạo sẽ sống lâu hơn, truyền cảm hứng cho các thế hệ sau.
Tôi cũng khuyến khích họ viết cho các nền tảng ngoài học thuật, như blog khoa học, bài bình luận trên báo chí, hay bài đăng trên mạng xã hội. Khi thấy bài viết của mình được đọc và chia sẻ, họ sẽ cảm nhận được sức mạnh của việc viết.
5. Vượt qua AI bằng sự sáng tạo
Cuối cùng, tôi luôn nhấn mạnh rằng AI có thể tạo văn bản, nhưng nó không thể thay thế sự sáng tạo, cảm xúc, hay góc nhìn độc đáo của con người. Tôi khen ngợi những bài viết có ý tưởng mới lạ, cách diễn đạt ấn tượng, hay một câu chuyện cá nhân đầy cảm hứng. Tôi cũng tổ chức các buổi thi viết ngắn, nơi các nhà nghiên cứu thử thách nhau tạo ra những đoạn văn sáng tạo nhất về nghiên cứu của họ, giúp họ thấy rằng tiếng nói của mình là duy nhất.
Khi các nhà nghiên cứu trẻ bắt đầu xem viết như một cách để kể câu chuyện của họ – về những câu hỏi họ đam mê, những khám phá họ đạt được, và những giấc mơ họ theo đuổi – họ sẽ yêu thích việc viết hơn. Viết không còn là gánh nặng, mà trở thành một hành trình sáng tạo, một cách để làm rõ suy nghĩ, bảo vệ quan điểm, và để lại dấu ấn trong cộng đồng khoa học.
Trong thời đại AI, nơi văn bản có thể được tạo ra chỉ trong vài giây, giá trị của viết nằm ở sự độc đáo và con người. Viết là cách để các nhà nghiên cứu khẳng định rằng họ không chỉ là những người làm khoa học, mà còn là những người kể chuyện, những người truyền cảm hứng, và những người thay đổi thế giới. Nhiệm vụ của chúng ta, những người hướng dẫn, là giúp họ nhận ra rằng giọng nói của họ quan trọng, và không AI nào có thể thay thế được điều đó.
