Nhân cuộc hội thảo quốc tế về chủ đề giáo dục, biết tôi là đại diện từ Việt Nam sang, cán bộ tuyển sinh một trường đại học trong Top 100 thế giới đã tìm gặp bên lề. Vị này ngỏ ý nhờ tôi xem và đánh giá giúp danh sách các trường THPT tốt nhất tại Việt Nam theo quan điểm riêng của tôi.
Danh sách họ đưa ra có gần 50 trường và tôi phải chọn 10 trường tốt nhất, được quyền bổ sung tên trường ngoài danh sách đó.
Mục tiêu của họ là muốn tạo cơ sở dữ liệu các trường THPT tốt nhất ở Việt Nam, làm cơ sở cho điểm hồ sơ đối với học sinh là ứng viên tham gia thi tuyển, xét tuyển và xin học bổng vào trường của họ hàng năm.
Trong danh sách họ đưa ra, phần lớn là các trường chuyên nổi tiếng tại Việt Nam như Trường chuyên Đại học khoa học tự nhiên (Đại học Quốc gia Hà Nội), Trường chuyên Đại học sư phạm Hà Nội, Trường chuyên Trần Phú – Hải Phòng, Trường chuyên Lê Hồng Phong – TPHCM, Trường chuyên Phan Bội Châu – Nghệ An…. Cũng có một số trường đại trà nhưng khá ít, chỉ khoảng dưới 10 trường. Khi hỏi sâu hơn thì tôi được biết, tại trường đại học Top 100 đó, uy tín của các trường chuyên từ Việt Nam được đánh giá rất cao. Họ đưa ra nhận định này dựa trên cơ sở thực tế: các sinh viên đã và đang học tại trường họ, nếu vốn xuất phát học từ các trường chuyên tại Việt Nam thì thường có kết quả thành tích học tập rất tốt, nhiều sinh viên vượt trội, đặc biệt xuất sắc.
Trên đây chỉ là một trong nhiều ví dụ tôi có thể kể ra về việc giới học thuật trên thế giới đánh giá cao các trường chuyên ở Việt Nam như thế nào, nhất là trong các môn khoa học tự nhiên.
Hệ thống đào tạo chuyên hay năng khiếu ở nước ta, cho đến nay đã có lịch sử đúng 60 năm, khởi nguồn từ Khối chuyên Toán A0 – Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội trước đây (ngày nay là Trường THPT chuyên Đại học Khoa học tự nhiên, Đại học quốc gia Hà Nội) được thành lập năm 1965. Kể từ đó, nhiều trường/khối/hệ chuyên và năng khiếu đã được thành lập ra trên khắp cả nước, trực thuộc UBND tỉnh, thành hoặc các cơ sở giáo dục đại học.
Theo thống kê gần nhất vào năm 2020, cả nước có hơn 70.000 học sinh THPT chuyên/năng khiếu. Tính trên cả nước, cứ 100 học sinh THPT sẽ có gần 3 học sinh đang học theo hệ chuyên/năng khiếu. Trong suốt 60 năm hình thành và phát triển, rõ ràng đào tạo chuyên tại nước ta đã có nhiều đóng góp cho sự phát triển của giáo dục, khoa học nói riêng cũng như cả nền kinh tế – xã hội nói chung.
Học sinh chuyên là thành phần nòng cốt của phần lớn các thành tích thi Olympic quốc tế hàng năm. Nhiều cựu học sinh chuyên sau này tiếp tục phát triển trở thành các nhà giáo, nhà khoa học nổi tiếng trong nước và quốc tế; nhiều người trở thành các nhà khởi nghiệp, doanh nhân, nhà hoạt động xã hội uy tín và thành đạt.
Ngay cả trong lĩnh vực quản lý nhà nước, theo quan sát cá nhân của tôi, đã có nhiều cán bộ lãnh đạo cấp Trung ương quản lý (hàm thứ trưởng trở lên) vốn là học sinh trường chuyên, thậm chí có những người nguyên là học sinh đoạt giải Olympic quốc tế.
Có thể nói, đội ngũ cựu học sinh trường chuyên đã và đang có nhiều đóng góp quan trọng trong mọi ngành, nghề, lĩnh vực của nền kinh tế, văn hóa, xã hội, khoa học, giáo dục của đất nước.
Những ngày tháng 9 này, cũng như nhiều cựu học sinh Trường chuyên Đại học khoa học tự nhiên (Đại học quốc gia Hà Nội) khác, tôi – vốn là một học sinh chuyên Hóa – đang khá bận rộn trong việc hướng tới “Lễ kỷ niệm 60 năm truyền thống chuyên Tổng hợp và 15 năm thành lập trường THPT chuyên khoa học tự nhiên”, dự kiến tổ chức vào đầu tháng 10.
Đúng 60 năm trước, ngay trong hoàn cảnh đất nước còn nhiều khó khăn do chiến tranh kéo dài, khốc liệt, Đảng và Nhà nước đã đặt ra mục tiêu cần phải có một hệ thống đào tạo riêng nhằm phát hiện, bồi dưỡng các học sinh giỏi, để trở thành nhân tài phục vụ cho công cuộc kiến thiết đất nước sau này. Trên cơ sở đó, tháng 9/1965, Chính phủ đã quyết định thành lập một lớp Toán “đặc biệt” dành cho học sinh THPT do Khoa Toán-Cơ-Tin học, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội quản lý và điều hành, hay còn gọi là Khối chuyên Toán A0. Tiếp theo đó, các khối chuyên khác như Lý, Hóa, Sinh lần lượt ra đời vào các năm 1985, 1992, 1998; và đến 2010 các khối chuyên này hợp nhất để trở thành Trường THPT chuyên Đại học khoa học tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội ngày nay (hay còn gọi là Chuyên Tổng hợp một cách gần gũi – theo tên gọi truyền thống).
Từ mô hình đào tạo thành công của Khối chuyên Toán A0 ban đầu (và các khối chuyên khác sau này), mô hình trường chuyên, đào tạo chuyên đã được nhân rộng ra khắp cả nước. Tất nhiên tại các địa phương khác nhau, bối cảnh khác nhau, mô hình trường chuyên và đào tạo chuyên sẽ có những điều chỉnh nhất định, nhưng về đại thể, mô hình đào tạo chuyên ở Việt Nam vẫn có những đặc điểm tương đồng nhất định, tạo nên thương hiệu và uy tín không chỉ trong nước mà còn cả trên thế giới.
Trong dịp này, là một nhà nghiên cứu giáo dục, một cựu học sinh trường chuyên, tôi có nhiều suy nghĩ về việc làm sao để hệ thống trường chuyên và đào tạo chuyên tại nước ta tiếp tục phát huy di sản của 60 năm vừa qua, tiếp tục có nhiều đóng góp cho sự phát triển của đất nước, đồng hành cùng kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.
Thứ nhất, trường chuyên và đào tạo chuyên cần tiếp tục được Nhà nước quan tâm đầu tư trọng điểm, để tiếp tục là cái nôi đào tạo nhân tài cho đất nước. Nghị quyết của Bộ Chính trị về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo đã nêu rõ chủ trương: “Đổi mới mô hình trường chuyên, trường năng khiếu để tập trung ươm tạo nhân tài quốc gia, mở rộng các lớp chuyên khối STEM/STEAM – các môn Khoa học, Công nghệ, Kỹ thuật, Toán học, Nghệ thuật/Thiết kế”.
Thứ hai, các trường chuyên cũng cần không ngừng đổi mới mô hình, cách thức hoạt động, tiên phong trong áp dụng các phương pháp dạy và học mới, nhận trách nhiệm những nhiệm vụ khó nhất của ngành. Ví dụ, hiện nay, Đảng và Nhà nước đang có chủ trương từng bước đưa tiếng Anh trở thành ngôn ngữ thứ hai trong nhà trường. Tôi hy vọng các trường chuyên sẽ tiên phong thực hiện nhiệm vụ này.
Thứ ba, xã hội và bản thân hệ thống giáo dục cũng cần có góc nhìn mới hơn về trường chuyên, về đào tạo chuyên. Ví dụ, có lẽ cũng đã đến lúc trường chuyên không phải là việc riêng của khu vực công lập, trường tư cũng có thể có đào tạo chuyên, mang danh trường chuyên. Điều này thực ra pháp luật không cấm nhưng chưa phổ biến. Trên thế giới, việc đào tạo chuyên không chỉ thực hiện thông qua mô hình trường hoặc một lớp đặc biệt, mà còn theo các mô hình khác như câu lạc bộ hoặc cho phép học sinh học vượt lớp. Đây là những mô hình đào tạo chuyên mà Việt Nam có thể học tập trong thời gian tới.
Mô hình trường chuyên truyền thống thực tế vẫn rất tốt; nhưng bên cạnh đó, cần các mô hình đào tạo chuyên khác được vận hành để vừa cạnh tranh với các trường chuyên truyền thống, qua đó thúc đẩy cả hệ thống đào tạo nhân tài nói chung cho đất nước.
Cuối cùng, tôi hy vọng các học sinh chuyên và cựu học sinh chuyên luôn ý thức được vai trò và trách nhiệm của bản thân mình đối với xã hội và đất nước. Bản thân trong quá trình học chuyên, các học sinh chuyên đã luôn được xã hội ưu ái đầu tư cho học với các thầy giỏi hơn, có cơ sở vật chất tốt hơn, được trao nhiều học bổng hơn. Tất nhiên, điều đó là xứng đáng với các học sinh có năng lực tốt, nhưng mặt khác, từng học sinh và cựu học sinh ý thức được vai trò và trách nhiệm của mình để xứng đáng với những gì chúng ta đã được đầu tư, tin tưởng.
Di sản 60 năm trường chuyên không chỉ là lịch sử đáng tự hào, mà còn là nền tảng để hệ thống này tiếp tục phát huy, đồng hành cùng sự phát triển và kỷ nguyên vươn mình của đất nước.
Đăng lại từ Dân trí
