Trong nhiều thập kỷ, cộng đồng khoa học quốc tế – đặc biệt là tại Hoa Kỳ – đã liên tục tìm kiếm những biện pháp để hạn chế gian lận trong nghiên cứu. Nhiều khoá học đạo đức được mở, hàng loạt quy định được ban hành, nhưng những vụ gian lận lớn nhỏ vẫn xuất hiện đều đặn. Điều này đặt ra một câu hỏi gây nhức nhối: tại sao chúng ta đã cố gắng rất nhiều nhưng vẫn chưa thu được thành quả?
Nghiên cứu của Clancy và cộng sự đã trả lời thẳng vào vấn đề: có lẽ ngay từ đầu, chúng ta đã nhìn sai hướng. Trong một thời gian dài, mô hình giáo dục đạo đức nghiên cứu (RCR – Responsible Conduct of Research) chỉ tập trung vào từng cá nhân, dạy họ phân biệt đúng – sai, răn đe họ không được gian lận. Nhưng cách nhìn đó đã bỏ qua một sự thật lớn hơn và phức tạp hơn: hành vi của nhà nghiên cứu không hình thành trong chân không; nó được định hình bởi toàn bộ môi trường mà họ sống và làm việc.
Tưởng tượng một sinh viên tiến sĩ bước vào con đường khoa học. Cậu có thể là người trung thực, cẩn trọng, có năng lực. Nhưng cậu cũng đang sống giữa hàng loạt áp lực: phải có bài báo để ra trường, phải có dữ liệu đẹp để xin tài trợ, phải theo kịp nhóm nghiên cứu khác, phải làm hài lòng giáo sư hướng dẫn – người đang chịu áp lực tương tự từ nhà trường và cơ quan tài trợ. Trong bối cảnh đó, ranh giới giữa tối ưu hóa và thao túng dữ liệu, giữa làm nhanh cho kịp tiến độ và vi phạm quy trình trở nên mơ hồ đến mức nguy hiểm. Điều quan trọng là những áp lực này không bắt nguồn từ cá nhân, mà được tạo ra bởi một mạng lưới rộng lớn gồm các lực thúc đẩy và kỳ vọng, từ chiến lược của trường đại học, quy định của cơ quan tài trợ, tới tiêu chuẩn của hội nghề nghiệp và hệ thống kiểm định. Một người trung thực cũng có thể trở nên sai lệch khi hệ thống đẩy họ theo hướng đó. Vì vậy, nghiên cứu lập luận rằng: không thể trông đợi liêm chính khoa học nếu chỉ sửa từng viên gạch; chúng ta phải nhìn vào cả tòa nhà.
Điểm then chốt của nghiên cứu nằm ở khái niệm hệ sinh thái nghiên cứu. Ý tưởng này táo bạo mà vẫn hợp lý ở điểm, thay vì xem nghiên cứu là chuỗi các hoạt động diễn ra trong một phòng thí nghiệm, tác giả cho rằng nghiên cứu giống như một hệ sinh thái tự nhiên, nơi nhiều chủ thể khác nhau như cơ quan tài trợ, trường đại học, và tổ chức kiểm định tương tác liên tục và tạo ra bầu không khí đạo đức học thuật chung. Nếu chỉ một mắt xích có vấn đề, toàn hệ thống có thể bị lệch. Nhưng nếu các mắt xích biết cách giữ nhau lại, liêm chính khoa học sẽ trở thành chuẩn mực tự nhiên, không cần phải gắn ép bằng những lớp học ngắn ngủi.
Trong hệ sinh thái này, tổ chức kiểm định đóng vai trò của một người gác cổng quyền lực cao nhất. Trường đại học muốn tiếp nhận sinh viên và được công nhận phải đạt chuẩn kiểm định. Nếu các tổ chức kiểm định yêu cầu trường phải chứng minh rằng họ đào tạo và duy trì liêm chính khoa học một cách thực chất, trường buộc phải thay đổi. Khi một yêu cầu nằm ở cấp độ này, nó không còn là lời nhắc nhở đạo đức mà trở thành một phần của cấu trúc vận hành bắt buộc. Cơ quan tài trợ lại là nguồn lực quyết định sự sống còn của các dự án nghiên cứu. Nếu tài trợ yêu cầu minh bạch dữ liệu, giám sát quy trình nghiêm ngặt, và yêu cầu cả người hướng dẫn lẫn người được hướng dẫn phải trải qua đào tạo RCR thực chất, thì các trường và nhóm nghiên cứu sẽ buộc phải tuân theo. Ngược lại, nếu họ chỉ chú trọng kết quả mà không xem xét quá trình, hệ thống sẽ vô tình tạo ra động lực xấu, đẩy nhà khoa học vào tình huống dễ làm sai. Cuối cùng, các trường đại học là nơi trực tiếp tạo ra văn hóa nghiên cứu. Họ phải đảm bảo môi trường công bằng, minh bạch, có cơ chế báo cáo sai phạm an toàn, và có những công cụ đánh giá thực sự đo lường được chất lượng RCR – chứ không phải chỉ khảo sát mức độ hài lòng sau khóa học”. Nghiên cứu nhấn mạnh rằng đánh giá RCR phải dựa trên nhận thức, kỹ năng, thái độ, ý định, hành vi và trải nghiệm khách quan của quá trình nghiên cứu chứ không phải trên số giờ học
Tổng thể lại, mô hình hệ sinh thái liêm chính cho thấy một điều rất rõ ràng: liêm chính khoa học không thể được xây dựng từ dưới lên; nó phải được xây dựng từ mọi hướng cùng lúc. Một cá nhân liêm chính không thể chống lại một hệ thống lệch lạc, nhưng một hệ thống đúng đắn sẽ tự bảo vệ được sự liêm chính của từng cá nhân. Khi cả hệ sinh thái cùng chịu trách nhiệm thay vì đổ lỗi cho một vài nhà nghiên cứu, khoa học sẽ trở nên bền vững, minh bạch và đáng tin hơn.
Chi tiết nghiên cứu:
Clancy, R. F., Lee, L. M., Zhu, Q., Plemmons, D., Heitman, E., McIntosh, T., Kalichman, M., Thrush, C., Grossenbacher, L., Williams, B., Zhu, M., & Jenkins, I. (2025). Toward an “ecosystems” approach to responsible conduct of research (RCR): A multi-stakeholder framework for collaborative accountability and policy recommendations on research integrity. Accountability in Research.
