Phải chăng dù trường chuyên được định hướng đào tạo technocrat hay những nhà lãnh đạo chính trị, thì rốt cuộc, cả hai con đường đều phải dẫn đến những giá trị cốt lõi ấy?
“Học trường chuyên để làm gì?” cùng với các câu hỏi liên quan như “Nên vận hành mô hình trường chuyên ra sao?”, “Nhà nước có nên đầu tư cho trường chuyên hay để khu vực tư nhân đảm nhiệm?”, “Hiệu quả của đào tạo chuyên như thế nào?” vốn là những chủ đề thu hút sự quan tâm của các nhà quản lý, chuyên gia giáo dục và cả cộng đồng trong những năm gần đây.
Câu chuyện này một lần nữa trở nên sôi động trong khoảng một tuần qua khi một Giáo sư, từng nhiều năm là trưởng đoàn Olympic Toán quốc tế của Việt Nam và cũng là cựu học sinh chuyên đạt giải quốc tế, đặt lại vấn đề trên trang Facebook cá nhân.
Từ trải nghiệm cá nhân, tôi nhận thấy đây không chỉ là câu chuyện của riêng Việt Nam mà là một chủ đề mang tính toàn cầu. Các nước có hệ thống đào tạo chuyên và thường xuyên đạt thành tích cao trong các kỳ thi học sinh giỏi quốc tế, đặc biệt là ở châu Á, cũng quan tâm không kém đến câu hỏi này.
Năm 2023, tôi tham dự một hội thảo về đổi mới giáo dục tại Singapore. Bên lề hội thảo, một nhà nghiên cứu về chính sách từ Đại học Quốc gia Singapore kéo tôi lại và hỏi:
“Ngày xưa anh có học trường chuyên không?”
“Có, tôi từng học trường chuyên.”
“Thế giờ bạn bè anh và các cựu học sinh chuyên khác đang làm gì, ở đâu?”
Khi tôi trả lời rằng hầu hết các cựu học sinh chuyên ở Việt Nam sau này trở thành nhà khoa học, giảng viên, kỹ sư, chuyên gia, khởi nghiệp hoặc quản lý doanh nghiệp, anh ấy tỏ ra ngạc nhiên:
“Không ai làm chính trị hay lãnh đạo nhà nước à?”
“Có, nhưng rất ít.”
Anh ấy lắc đầu:
“Ồ, vậy là chưa đủ. Một hệ thống đào tạo chuyên bài bản phải tạo ra một tỷ lệ nhất định những người sẽ trở thành lãnh đạo trong khu vực công.”
Câu trả lời của tôi và quan điểm của anh đồng nghiệp Singapore đại diện cho hai cách tiếp cận khác nhau khi bàn về mục tiêu của trường chuyên.
Một bên cho rằng trường chuyên là nơi đào tạo các technocrat – những người có chuyên môn cao như nhà khoa học, giảng viên, kỹ sư, chuyên gia phân tích. Nếu họ làm việc trong khu vực công, họ thường đảm nhiệm vai trò chuyên môn như phân tích chính sách, lập kế hoạch, chứ hiếm khi trở thành lãnh đạo cơ quan quản lý công.
Bên còn lại lập luận rằng ngoài việc tạo ra các technocrat, hệ thống trường chuyên cần bồi dưỡng một nhóm người để trở thành lãnh đạo trong cơ quan nhà nước và chính trường.
Cuộc trao đổi giữa tôi và đồng nghiệp Singapore vẫn chưa có hồi kết. Nhưng không chỉ có chúng tôi tranh luận về vấn đề này – trên thế giới, chắc hẳn vẫn còn vô số cuộc thảo luận tương tự, cũng đang dang dở.
Bản thân tôi cũng từng có một cuộc tranh luận kéo dài hai thập kỷ về chủ đề này với một người bạn và đồng nghiệp lâu năm – Tiến sĩ Đỗ Thành Long.
Chúng tôi cùng học chung trường chuyên cấp ba, nhưng khác lớp. Từ năm thứ hai đại học, khi lần đầu bàn luận về chủ đề này, tôi đã khẳng định rằng trường chuyên chỉ nên tập trung đào tạo technocrat, còn Long thì đồng quan điểm với đồng nghiệp Singapore ở trên.
Kể từ đó, suốt 20 năm qua, mỗi lần gặp nhau bên ly cà phê hay bữa cơm, chúng tôi thi thoảng lại tiếp tục tranh luận. Tất nhiên, cũng như bao cuộc tranh luận khác, cho đến tận bây giờ, nó vẫn chưa đi đến hồi kết.
Và có lẽ để minh chứng cho quan điểm của mỗi người, con đường sự nghiệp của tôi và Long cũng đi theo hai hướng khác nhau. Tôi trở thành một nhà nghiên cứu, giảng viên đại học – một technocrat đúng nghĩa. Còn Long làm việc trong cơ quan quản lý nhà nước và hiện là Chánh Văn phòng Bộ Khoa học và Công nghệ.
Gần đây, TS. Long viết ba bài đăng trên chuyên mục Góc nhìn của báo VNExpress: “Bắt đầu từ việc nhỏ”, “Không có chỗ cho những giấc mơ nhỏ”, và “Vị ngọt của Thiền”.
Nội dung ba bài viết xoay quanh ba tư tưởng chính:
– Mỗi cá nhân phải làm tốt từng việc nhỏ trước khi hướng đến những mục tiêu lớn.
– Đất nước muốn phát triển thì từng cá nhân cần có hoài bão, giấc mơ lớn.
– Con người cần tìm được sự an vui, hạnh phúc trong cuộc sống, để từ đó lan tỏa điều tốt đẹp đến những người xung quanh. Và thiền là một trong những cách giúp con người làm được điều đó.
Ba bài viết này hướng đến tất cả mọi người, không riêng gì học sinh trường chuyên. Nhưng tôi tin rằng, dù trường chuyên được định hướng đào tạo technocrat hay những nhà lãnh đạo chính trị, thì rốt cuộc, cả hai con đường đều phải dẫn đến những giá trị cốt lõi ấy. Và khi đánh giá một trường chuyên, điều quan trọng không chỉ là xem trường chuyên đó có bao nhiêu học sinh đoạt giải quốc gia, quốc tế hay đi du học, mà là cách nhà trường tổ chức dạy và học để giúp học sinh thấm nhuần và hiện thực hóa những giá trị kể trên.
Khi viết những dòng này, tôi rất muốn gặp Long, nói với bạn rằng: “Cuối cùng thì cuộc tranh luận không có hồi kết của chúng ta suốt 20 năm qua cũng đã tìm thấy một điểm chung.”
Nhưng tôi không còn cơ hội nữa.
Long đã trút hơi thở cuối cùng vào tối qua, ngày 8/2/2025, sau một năm kiên cường chiến đấu với bạo bệnh.
Những tranh luận dang dở về hệ thống trường chuyên sẽ còn tiếp diễn, nhưng với TS. Đỗ Thành Long – bạn tôi – cuộc đời đã thật trọn vẹn ở tuổi 40, độ tuổi chín nhất và đẹp nhất.
Đăng lại từ Khoa học và Phát triển
