Một nhà nghiên cứu ung thư tại Hoa Kỳ, khi phản biện một bản thảo, nhận thấy một số hình ảnh trong đó trông giống hệt hình ảnh của một bài báo khác đã được xuất bản mà họ từng đọc. Đây là một tình huống khó xử: lỗi có thể do vô tình, vì việc viết và tổng hợp một bài báo khoa học luôn phức tạp và có thể xuất hiện sai sót trong quá trình xử lý dữ liệu. Tuy nhiên, nếu thực sự có sai phạm, việc xử lý sai cách có thể khiến tác giả kịp xóa dấu vết hoặc thậm chí dẫn tới hậu quả nghiêm trọng về nghề nghiệp, xã hội, và pháp lý.
Vậy trong hoàn cảnh này, người phản biện cần làm gì để vừa giữ thái độ thận trọng, vừa đảm bảo tính trung thực của khoa học? Dưới đây là các bước được các chuyên gia khuyến nghị khi đối diện với nghi ngờ sai phạm trong một bản thảo.
1. Xem xét khả năng sai sót vô tình
Các chuyên gia về liêm chính khoa học khuyến nghị, bước đầu tiên là tìm các lời giải thích hợp lý trước khi nghĩ đến khả năng sai phạm. Jennifer Byrne (Đại học Sydney) gợi ý xem xét hai điểm: liệu các hình ảnh trùng lặp có mô tả cùng đối tượng (ví dụ protein, dòng tế bào) với nghiên cứu mới hay không; và hai bài báo có chung tác giả không. Nếu cả hai điều kiện này đúng, khả năng cao tác giả đang tái sử dụng dữ liệu trước đây – điều này có thể chấp nhận được nếu được ghi rõ trong bản thảo và trích dẫn đúng quy định của nhà xuất bản. Ngoài ra, có trường hợp hình ảnh được lấy từ kho dữ liệu công cộng, hoặc tác giả có thể đã xin phép chủ sở hữu bản quyền để dùng lại cho mục đích so sánh. Trong mọi tình huống, sự tái sử dụng có chủ đích đều phải được mô tả minh bạch và kèm trích dẫn. Ngược lại, nếu hình ảnh bị nghi ngờ lại mô tả đối tượng hoàn toàn khác, thì đó là dấu hiệu đáng lo ngại. Bên cạnh hình ảnh, người phản biện cũng nên chú ý đến tài liệu tham khảo xem chúng có thực sự hỗ trợ cho lập luận không, hoặc có dấu hiệu thao túng trích dẫn (cố tình chèn nguồn không liên quan để tăng số lần trích dẫn) hay không.
2. Thông báo cho biên tập viên qua kênh bảo mật
Những nghi vấn này nên được đề cập trong phần nhận xét cho tác giả, đồng thời thông báo riêng cho biên tập viên thông qua kênh bảo mật như email trực tiếp hoặc chức năng “liên hệ biên tập viên” trong hệ thống nộp bài. Byrne nhấn mạnh rằng bản thảo được gửi cho phản biện trên cơ sở bảo mật, vì vậy không nên chia sẻ lo ngại này với bất kỳ ai ngoài những người có trong quy trình phản biện. Jillian Goldfarb (Đại học Cornell) khuyên rằng nên gửi kèm bằng chứng cụ thể (đường dẫn tới bài báo có trùng lặp trước, thêm hình ảnh nghi vấn) và trong thư nên hỏi biên tập viên liệu có nên tiếp tục phản biện hay tạm dừng để điều tra.
3. Giữ ngôn từ trung lập và khách quan
Cũng cần lưu ý rằng, trong mọi trao đổi, cần giữ ngôn từ trung lập, tránh cáo buộc trực tiếp. Việc sử dụng từ ngữ như “gian lận” hay “đạo văn” không chỉ thiếu thận trọng mà còn có thể dẫn đến rủi ro pháp lý. Brian Jones (Đại học Murdoch) khuyến cáo hãy mô tả thực tế, chẳng hạn: “Đoạn văn ở mục 6 giống với nội dung trong bài của tác giả X” hoặc “Hình 3 tương tự hình 5 trong bài Y.” Điều này khá quan trọng ngay cả trong những trường hợp tưởng chừng như đã rõ ràng. Ví dụ, Jones từng gặp một bản thảo có tên đồng tác giả là người đã qua đời từ 5 năm trước. Dù dấu hiệu đáng ngờ, ông vẫn cẩn thận xác minh bằng email, liên lạc với viện nơi tác giả làm việc để xác nhận rằng người đó đã mất đồng thời nắm được thông tin rằng họ không hề hay biết về bản thảo. Điều này cho thấy phản biện không được phép “suy đoán” mà phải luôn bám vào bằng chứng khách quan. Goldfarb cũng nhấn mạnh: “Tấn công trực diện không phải là cách chuyên nghiệp. Hãy giữ giọng điệu mang tính điều tra, khách quan, nhưng thể hiện rõ sự quan ngại.”
4. Khi tác giả phản hồi hoặc không phản hồi thỏa đáng
Nếu tác giả phản hồi thỏa đáng và tiến hành chỉnh sửa sau đó, thì đó là kết quả tốt nhất: bản thảo được cải thiện, nhóm nghiên cứu nhận thức rõ tiêu chuẩn cần tuân thủ, và văn hóa nghiên cứu cũng được nâng cao. Goldfarb kể rằng có những trường hợp sau khi được nêu vấn đề, tác giả đã thay thế hình ảnh, bổ sung dữ liệu mới, và bài báo nhờ vậy mà tốt hơn. Nhưng nếu phản hồi không giải quyết được vấn đề, cần tiếp tục báo lại cho biên tập viên, giải thích cụ thể vì sao câu trả lời chưa thỏa đáng. Tới đây, vai trò của phản biện đã hoàn thành: nêu vấn đề, cung cấp bằng chứng, chứ không phải trở thành “thẩm phán” trong một phiên xét xử tội đạo văn.
5. Các bước sau khi bài báo đã xuất bản
Trong trường hợp bài báo vẫn được xuất bản dù có bằng chứng rõ ràng, có thể cân nhắc các bước tiếp theo như gửi thư cho ban biên tập để công bố lo ngại, hoặc liên hệ với Retraction Watch hay đăng ý kiến trên nền tảng hậu bình duyệt PubPeer. Tuy nhiên, mỗi lựa chọn đều có rủi ro riêng. Viết thư cho ban biên tập chỉ nên làm khi có sự chắc chắn tuyệt đối, vì nguy cơ bị kiện từ tác giả vẫn tồn tại. Các kênh như PubPeer hay Retraction Watch có thể mang lại tính ẩn danh hơn, nhưng vẫn cần đảm bảo thông tin chính xác tuyệt đối.
Bỏ qua nghi vấn là lựa chọn dễ dàng, nhưng đồng nghĩa với việc để lại lỗ hổng trong hệ thống khoa học. Một số tổ chức cho rằng phản biện viên có nghĩa vụ đạo đức phải báo cáo những gì mình nghi ngờ. Như Goldfarb nhấn mạnh: “Không nói ra nghi ngờ chính là đặt tính tin cậy của khoa học vào rủi ro.”
Dịch từ Nature
