Nhiều nhà khoa học Mỹ đã dự đoán trước nhiệm kỳ thứ hai của Donald Trump sẽ gây khó khăn cho các trường đại học nghiên cứu ở quốc gia này, khi vị tổng thống này vốn đã đe dọa sẽ áp dụng các biện pháp thuế trả đũa từ khi đang chạy chiến dịch tranh cử. Tuy nhiên, những cuộc tấn công phối hợp của chính quyền Trump vào nguồn tài trợ khoa học liên bang vẫn gây bất ngờ, với hơn 2000 khoản tài trợ, trị giá gần 10 tỷ USD (7,4 tỷ bảng Anh), bị hủy bỏ với lý do chúng đi ngược lại chương trình nghị sự chống DEI (Đa dạng, Công bằng và Hòa nhập) của chính quyền.
Chưa kể đến quyết định đình chỉ cấp thị thực cho sinh viên quốc tế – một nguồn doanh thu và nhân lực tiến sĩ quan trọng – trong bối cảnh chính phủ thiết lập các hệ thống để kiểm tra lịch sử mạng xã hội của họ. Các sinh viên quốc tế từng có phát ngôn mà chính phủ không chấp thuận đã bị bỏ tù và trục xuất.
Đại học Harvard, hàng xóm của Tufts, đã bị nhắm đến với sự đối xử đặc biệt khắc nghiệt. Trump đã cố gắng đình chỉ cấp tất cả thị thực cho sinh viên quốc tế đến Harvard và đóng băng khoảng 2,6 tỷ USD các khoản tài trợ nghiên cứu liên bang, nhằm trả đũa việc trường này bị cáo buộc không giải quyết được vấn đề chống Do Thái và và không tuân thủ theo sự kiểm soát của chính phủ đối với việc tuyển dụng và chương trình giảng dạy của mình.
Đối với Kenneth Kaitin, giáo sư tại Trường Y thuộc Đại học Tufts, chuyên gia hàng đầu thế giới về phát triển thuốc, cuộc tấn công chưa từng có vào các trường đại học nghiên cứu hàng đầu của Mỹ không chỉ là bi kịch đối với nhà nghiên cứu, nó còn đe dọa vị thế dẫn đầu của Mỹ trong nhiều lĩnh vực đặc biệt là nghiên cứu và phát triển thuốc. Kaitin cho rằng cuộc tấn công liên tục vào riêng Đại học Harvard sẽ có “tác động thảm khốc” đến hệ sinh thái công nghệ sinh học vốn đang trên đà bùng nổ của khu vực Boston – hiện là lớn nhất thế giới, chịu trách nhiệm tạo ra khoảng 140.000 việc làm và hàng chục tỷ đô la xuất khẩu.
Tệ hơn, tất cả những điều này dường như chỉ là khởi đầu. Các đề xuất ngân sách Quốc hội của Trump cho năm 2026 đã chính thức hóa những cắt giảm lớn đối với các cơ quan khoa học: 25% cho Nasa, 40% cho Viện Y tế Quốc gia (NIH) và mức cắt giảm đáng kinh ngạc 57% cho Quỹ Khoa học Quốc gia (NSF). Tạp chí Nature đưa tin rằng những cắt giảm khổng lồ như vậy sẽ khiến số lượng người nhận hỗ trợ từ NSF giảm từ 330.000 xuống còn khoảng 90.000 mỗi năm, dẫn đến tỷ lệ thành công có khả năng giảm từ 26% xuống chỉ còn 7%.
Những cắt giảm chưa từng có này – 5 tỷ USD cho NSF, 18 tỷ USD cho NIH, cộng thêm 6,2 tỷ USD nữa bị cắt từ 10 tỷ USD của các chương trình y tế toàn cầu do Bộ Ngoại giao tài trợ – đã đặt ra hai câu hỏi: tại sao chúng lại được thực thi, và liệu có nguồn nào khác có thể được khai thác để thay thế ít nhất một phần số tiền bị mất hay không?
Chính quyền Trump khẳng định rằng các chính sách này là một phần của nỗ lực rộng lớn hơn nhằm “tái sinh nền khoa học của Mỹ” bằng cách nhìn xa hơn các cấu trúc hiện có, mà dường như, trong một số lĩnh vực, đã trở nên lỗi thời và kém hiệu quả. Như Michael Kratsios, cố vấn khoa học và công nghệ của Trump, đã giải thích trong bài phát biểu tại Viện Hàn lâm Khoa học Quốc gia vào ngày 19 tháng 5 rằng, khoa học Mỹ đã phải đối mặt với tình trạng “lợi suất giảm dần” (diminishing returns) từ nguồn tài trợ nghiên cứu y sinh, điều này nên “thúc đẩy chúng ta thử nghiệm các hệ thống mới, mô hình mới, cách thức mới để tài trợ, tiến hành và sử dụng khoa học”. Cùng với những chỉ trích mang tính bắt buộc về “thủ tục rườm rà thường đi kèm với nghiên cứu được tài trợ” và “các trào lưu chính trị” mà các nhà khoa học cánh tả hưởng ứng, Kratsios đã kêu gọi “tập trung đổi mới vào khoa học tiêu chuẩn vàng”, thúc giục các nhà nghiên cứu “thích nghi với thực tế mới và hợp tác sáng tạo với ngành công nghiệp và các tổ chức từ thiện”.
Tuy nhiên, “ngân sách tinh giản” năm 2026 của chính quyền – bản dự thảo đầu tiên của các đề xuất ngân sách, được trình lên Quốc hội vào đầu tháng 5 – lại nêu ra các động cơ đầy mùi chính trị. Theo đề xuất này, Viện Y tế Quốc gia đã “đánh mất lòng tin của người dân Mỹ bằng cách chi tiêu lãng phí, cung cấp thông tin sai lệch, tiến hành nghiên cứu rủi ro và thúc đẩy các hệ tư tưởng nguy hiểm làm suy yếu sức khỏe cộng đồng”. Tội lớn nhất của nó là không chứng minh được quan điểm cánh hữu rằng Covid-19 có nguồn gốc từ các nghiên cứu do NIH tài trợ tại Viện Virus học Vũ Hán (giả thuyết rò rỉ phòng thí nghiệm); cơ quan này bị đổ lỗi vì đã tài trợ cho “nghiên cứu tăng cường chức năng nguy hiểm” liên quan đến virus.
Việc thu hẹp quy mô của Viện Y tế Quốc gia sẽ “phù hợp với các ưu tiên của Tổng thống trong việc tập trung vào các bệnh mãn tính và dịch bệnh khác, thực hiện tất cả các sắc lệnh hành pháp, và loại bỏ nghiên cứu về biến đổi khí hậu, ý thức hệ giới tính cấp tiến, và chủ nghĩa phân biệt chủng tộc gây chia rẽ.”
Quỹ Khoa học Quốc gia thì bị yêu cầu phải cắt bỏ tài trợ cho các nghiên cứu về “khí hậu; năng lượng sạch; các ngành khoa học xã hội, hành vi và kinh tế ‘woke’ (tức là theo chủ nghĩa cấp tiến); và các chương trình trong các lĩnh vực khoa học ưu tiên thấp.” Cơ quan này bị cho là đã “kích động các nghiên cứu có giá trị cộng đồng kém tin cậy, như những tác động mang tính suy đoán từ các kịch bản khí hậu cực đoan và các nghiên cứu xã hội quá hẹp” chẳng hạn như khoản tài trợ 13,8 triệu USD để “thúc đẩy các cộng đồng đáng sống, an toàn và hòa nhập.”
Nhưng có lẽ còn nhiều điều ẩn chứa hơn thế – nếu không phải trong trường hợp của Trump thì ít nhất là trong trường hợp của một số thuộc hạ của ông. Trong trường hợp của Kratsios, một số người cho rằng sự nghiệp trước đây của người đàn ông 38 tuổi này với vai trò chánh văn phòng cho tỷ phú công nghệ Peter Thiel, nhà sáng lập PayPal và một nhà theo chủ nghĩa tự do nổi bật cùng nhà tài trợ chính trị, là chìa khóa để hiểu tư duy của ông ta về việc tái định hình khoa học Mỹ.
Thông qua quỹ từ thiện cá nhân của mình, Thiel đã trao hàng trăm suất học bổng trị giá 100.000 USD cho những người trẻ để theo đuổi các công ty khởi nghiệp công nghệ hoặc nghiên cứu khoa học, từ bỏ những cách làm truyền thống trong học thuật. Và trong đại dịch, Thiel cùng các ông trùm công nghệ khác, bao gồm Mark Zuckerberg và Elon Musk, đã rót 50 triệu USD vào quỹ từ thiện khoa học Fast Grants để đối phó với thách thức Covid-19, vì tin rằng bộ máy quan liêu của Viện Y tế Quốc gia đã không ứng phó kịp thời.
Cách tiếp cận của Thung lũng Silicon cho rằng các dự án nghiên cứu nhỏ nhưng đặt ra các mục tiêu thông minh, tập trung vào số ít cá nhân xuất chúng, có thể mang đến kết quả vượt trội hơn các phương thức khoa học truyền thống như các hoạt động phản biện đồng nghiệp, cũng có thể là một phần lý giải cho các hoạt động cắt giảm chi phí do Elon Musk dẫn đầu trong thời gian gần đây, thông qua cái gọi là Bộ Hiệu quả Chính phủ (Doge). Sự phát triển vượt bậc của trí tuệ nhân tạo (AI) trong vài năm qua cũng đã củng cố thêm tư duy của giới công nghệ rằng những kết quả mang tính đột phá có thể đạt được với chi phí chỉ bằng một phần nhỏ so với các phương pháp nghiên cứu truyền thống. Sự lạc quan về tác động của AI đối với nghiên cứu thậm chí đã khiến nhà sáng lập DeepMind, Demis Hassabis, vào đầu năm nay dự đoán rằng công nghệ này có thể “chữa khỏi mọi bệnh tật” trong vòng một thập kỷ.
Tuy nhiên, cách giải thích đó về những cắt giảm của Trump là quá nhân từ, xét đến lịch sử lạm dụng việc kiểm soát tài trợ để đáp trả các tư thù của vị tổng thống tai tiếng này. Josh Hiller, phó giáo sư toán học và khoa học máy tính tại Đại học Adelphi nhấn mạnh rằng: “Trump đang cố gắng cho cử tri của mình thấy rằng ông ấy thực sự ‘dằn mặt’ giới tinh hoa tự do.”
Theo Hiller, việc chương trình nghị sự của Trump không phải do mục tiêu tiết kiệm tiền thúc đẩy được minh họa qua việc ông cắt giảm ngân sách của Sở Thuế vụ (IRS) – cơ quan mà tổng thống đã có tranh chấp kéo dài về các vấn đề thuế cá nhân của mình: trong thập kỷ tới, người ta ước tính rằng những cắt giảm này sẽ khiến Bộ Tài chính Mỹ thiệt hại hơn một nghìn tỷ đô la doanh thu thuế bị mất. Hiller cho rằng các hành động của Trump rõ ràng chỉ là một màn phô diễn chính trị, với cái giá phải trả là lợi ích quốc gia dài hạn, và chỉ ra rằng các công nghệ đột phá hiện tại đề đều xuất phát từ các dự án nghiên cứu được chính phủ Mỹ tài trợ trong nhiều thập kỷ qua.
Ông nói: “Các mạng lưới thần kinh lớn tồn tại là nhờ nghiên cứu được thực hiện vào những năm 1970,” trong khi vắc-xin sử dụng công nghệ mRNA “tồn tại và được bán ra thị trường nhờ các nghiên cứu được tài trợ từ Viện Y tế Quốc gia từ những năm 1990.” Các nhà phát triển vắc-xin mRNA Covid tiên phong đã được trao giải Nobel Sinh lý học/Y học năm 2023, nhưng thư ký y tế của Trump, Robert F. Kennedy Jr, một người hoài nghi vắc-xin nổi tiếng, đã có động thái cản trở việc phát triển thêm các loại vắc-xin dựa trên mRNA.
Đầu tháng 6, hàng loạt nhà khoa học làm việc tại Viện Y tế Quốc gia đã viết một bức thư ngỏ gửi tới Jay Bhattacharya, giám đốc mới của cơ quan này do Trump bổ nhiệm, cáo buộc ban lãnh đạo cơ quan này ưu tiên “động lực chính trị hơn sự an toàn của con người và việc quản lý các nguồn lực công”.
Kratsios tin rằng ngành công nghiệp có thể tham gia để lấp đầy khoảng trống tài trợ khi Viện Y tế Quốc gia và Quỹ Khoa học Quốc gia rút lui, ông đã lưu ý trong bài phát biểu của mình rằng các công ty tư nhân hiện đang chi cho R&D (nghiên cứu và phát triển) nhiều hơn gấp ba lần so với chính phủ liên bang, thậm chí còn tài trợ cho nghiên cứu cơ bản nhiều hơn cả số tiền mà chính phủ liên bang tài trợ cho các trường đại học. Tuy nhiên, theo Kaitin của Tufts, các công ty dược phẩm lớn đang ngày càng phụ thuộc vào khoa học hàn lâm để tìm kiếm những ý tưởng mới, thay vì tự mình tài trợ cho các nghiên cứu cơ bản (blue-skies research).
Kaitin cho biết: “Ba mươi năm trước, các công ty dược phẩm thường tự mình đưa ra những khám phá – Merck nổi tiếng về điều này, với nhiều người đoạt giải Nobel làm việc trong ngành. Nhưng sự ra đời của ngành gen học [nghiên cứu chức năng của toàn bộ bộ gen] đã khiến ngành công nghiệp ‘đưa ra quyết định chung rằng không thể hợp lý hóa nổi loại chi phí này’”
Trong hệ sinh thái công nghệ sinh học Boston, Harvard, Viện Công nghệ Massachusetts và các tổ chức tinh hoa khác của Greater Boston giúp cung cấp các phòng thí nghiệm nghiên cứu nuôi dưỡng các ý tưởng đột phá. “Loại bỏ một trong những trụ cột chính của hệ sinh thái sẽ tạo ra nguy cơ làm sụp đổ toàn bộ hệ thống,” Kaitin bình luận thêm.
Tuy nhiên, một số nhà nghiên cứu hàn lâm vừa bị hủy bỏ đột ngột các nguồn tài trợ nghiên cứu liên bang vẫn không từ bỏ hy vọng rằng những bên khác có thể can thiệp để đảm bảo các dự án quan trọng có thể được duy trì. Một trong số đó là Molly Franke, giáo sư tại khoa sức khỏe toàn cầu và y học xã hội của Trường Y Harvard. Khi Trump chấm dứt tài trợ liên bang của Harvard, cô đã mất bốn khoản tài trợ lớn từ Viện Y tế Quốc gia liên quan đến việc điều trị bệnh lao kháng thuốc, khiến công trình tâm huyết nhiều năm đứng trước nguy cơ đổ bể. Cô hiện đang tìm hiểu xem liệu có các quỹ tư nhân hoặc các doanh nghiệp có thể giúp cô hoàn thành ít nhất một số công việc quan trọng mà cô đã thực hiện. Franke cố gắng nhìn vào mặt tích cực và cho rằng “Các sự kiện gần đây đã mở ra các cơ hội hợp tác với các đối tác công nghiệp mà chúng tôi chưa từng xem xét trong quá khứ.”
Dù vậy, Franke cho biết, chi phí để thiết lập các dự án nghiên cứu ở các nước đang phát triển như Peru – trước đây được Viện Y tế Quốc gia, USAID và các cơ quan khác của Mỹ chi trả – khó có thể được các đối tác công nghiệp đáp ứng do triển vọng hoàn vốn xa vời. “Nguy cơ sụp đổ cơ sở hạ tầng nghiên cứu là đáng báo động – tôi không thực sự chắc chắn làm thế nào chúng ta có thể xây dựng lại nó một khi nó đã biến mất,” cô nói thêm.
Ở cấp độ cá nhân, các khoản tài trợ bị cắt bỏ mang đến nhiều tổn thất tinh thần khác cho các nhà nghiên cứu. Franke cho biết, “Chúng tôi đang đau buồn về rất nhiều điều cùng một lúc – việc mất đi một số đồng nghiệp, nhưng cũng cả việc đóng cửa các nghiên cứu khoa học tiên tiến với mục tiêu cải thiện cuộc sống của con người – những thứ không nên bị biến thành công cụ chính trị.”
Kaitin thì cho rằng việc trông chờ vào hệ sinh thái công ty sinh học Boston trong việc bù đắp sự thiếu hụt tài chính do những cắt giảm của Trump gây ra là một hy vọng viển vông. “Các công ty dược phẩm không hoạt động với mục đích tài trợ nghiên cứu học thuật chỉ vì mục đích học thuật – làm sao các giám đốc có thể giải thích điều này với các cổ đông, đặc biệt là trong trường hợp của Harvard khi trường này có quỹ tài trợ khổng lồ?”
Hơn nữa, việc Trump ký sắc lệnh hành pháp vào tháng trước, đưa ra các cơ chế giảm giá thuốc cho người dân Mỹ có nghĩa là “ngành công nghiệp dược phẩm cũng đang bị đẩy vào trạng thái sinh tồn – nó sẽ không gánh vác trách nhiệm cho Harvard.”
Nhìn chung, Kaitin cho rằng việc Trump đang gây bất ổn cho ngành công nghiệp công nghệ sinh học Bờ Đông là một việc không thể tha thứ, khi nó đang là một trong những câu chuyện thành công kinh tế vĩ đại nhất của Mỹ trong lịch sử gần đây. Và chính quyền đang biện minh cho các hành động này vì những lý do hoàn toàn ngụy biện.
Lược dịch từ Times Higher Education
