Truy cập mở (OA) thường được tôn vinh như một thành công toàn cầu, nhưng đằng sau lời hứa về sự cởi mở là một vấn đề dai dẳng: sự nhầm lẫn về giấy phép và bản quyền. Đặc biệt, ở châu Á, vấn đề này càng trở nên trầm trọng hơn khi việc áp dụng OA đang tăng tốc nhưng khung pháp lý và cấu trúc hỗ trợ vẫn còn lỏng lẻo.
Trong khi thế giới đang tập trung vào việc đạt được các thỏa thuận lớn, phát triển mô hình đọc-và-xuất bản (read-and-publish), và tuân thủ Kế hoạch S (Plan S), các tạp chí ở châu Á lại vật lộn với câu hỏi cơ bản hơn: “mở” thực sự có nghĩa là gì? Các nghiên cứu từ Trung Quốc đã cho thấy những lỗ hổng pháp lý đang làm suy yếu tính toàn vẹn của OA. Dù Nhật Bản và Hàn Quốc đã có nhiều tiến bộ, nhưng nhiều khu vực vẫn đang loay hoay. Nghiên cứu của Ming Ni và Linhui Wang (xem Hình 1) đã phơi bày sự lộn xộn trong lĩnh vực xuất bản y sinh, cho thấy rõ bức tranh này.
Tình hình tại các quốc gia châu Á
Việc áp dụng truy cập mở (OA) trên khắp châu Á đang tăng lên, nhưng lại thiếu đi chính sách và hạ tầng đồng bộ. Một nghiên cứu năm 2023 trên tạp chí Online Information Review chỉ ra rằng nhiều tạp chí ở các nước khu vực Nam Á được lưu trữ trên các kho lưu trữ của cơ sở nhưng lại không có tuyên bố cấp phép cố định hay xác định rõ ràng quyền tái sử dụng.
Tình trạng tương tự cũng diễn ra tại Đông Nam Á, khi báo cáo của Asia OA Observatory năm 2024 cho thấy chưa đến 30% các tạp chí OA được lập chỉ mục sử dụng giấy phép Creative Commons tiêu chuẩn. Ngay cả ở thị trường đã phát triển như Nhật Bản, việc áp dụng giấy phép cho tác phẩm phái sinh vẫn còn thiếu nhất quán. Các tạp chí y khoa Hàn Quốc được lập chỉ mục trên PubMed Central cũng thường thiếu minh bạch về phí xử lý bài viết (APC) hoặc quyền tái sử dụng của tác giả.
Riêng tại Singapore, tính đến cuối năm 2024, có 50 tạp chí OA được lập chỉ mục trên DOAJ. Trong số đó, 38,0% được lập chỉ mục trên Web of Science và phần lớn nằm ở nhóm Q3 và Q4. Tích cực hơn, 76,0% tạp chí OA sử dụng giấy phép CC BY và 16,0% sử dụng CC BY-NC. Thêm vào đó, 78% tạp chí Singapore trong DOAJ công nhận tác giả giữ bản quyền mà không hạn chế. Tuy nhiên, các chi tiết về thỏa thuận chuyển giao bản quyền vẫn chưa được phân tích.
Ảo ảnh về truy cập mở Đồng (Bronze OA): Khi truy cập mở không thực sự mở
Trong bài viết “The Development Status and Countermeasures of Biomedical OA Journals in China” (Tình trạng phát triển và các biện pháp đối phó của các tạp chí OA y sinh ở Trung Quốc), Linhui Wang và cộng sự đã thực hiện một phân tích thống kê chi tiết về các tạp chí y sinh trên PubMed Central và DOAJ. Những phát hiện chính cho thấy đa phần các tạp chí:
- Ít sử dụng giấy phép tiêu chuẩn: Nhiều tạp chí không sử dụng giấy phép Creative Commons, gây ra sự mơ hồ về quyền tái sử dụng.
- Thiếu minh bạch về phí xử lý bài viết (APC): Một số tạp chí thu APC nhưng không công bố rõ ràng về giá hoặc các chính sách miễn giảm.
- Thiếu chuyên môn: Nhiều tạp chí thuộc các trường đại học hoặc nhà xuất bản chính phủ nhưng lại thiếu chuyên môn về chính sách truy cập mở (OA).
Những điểm này cho thấy sự thiếu kết nối giữa kỳ vọng của khoa học mở và thực tế của xuất bản OA.
Trong một nghiên cứu khác bằng tiếng Trung, có tựa đề “Hiện trạng và các chiến lược cải thiện bản quyền của các tạp chí OA y sinh tại Thượng Hải”, tiến sĩ Ni Ming và đồng tác giả Linhui Wang đã khảo sát 112 tạp chí OA y sinh. Mặc dù bài báo được viết bằng tiếng Trung, nhưng phần tóm tắt bằng tiếng Anh đã chỉ ra những điểm nổi bật. Một điều chỉnh sau đó đã được đưa ra: tỉ lệ tạp chí Bronze OA ban đầu được báo cáo là 33%, nhưng con số chính xác là 24%.
Những vấn đề xuất hiện nhiều lần bao gồm:
- Thiếu tuyên bố rõ ràng: Các tạp chí Bronze OA thường không có tuyên bố OA hoặc giấy phép công khai.
- Hợp đồng mơ hồ: Hợp đồng bản quyền không rõ ràng, thiếu các điều khoản quan trọng như quyền phân phối, trách nhiệm khi vi phạm, hoặc cơ chế giải quyết tranh chấp.
- Mâu thuẫn giữa giấy phép và hợp đồng: Có sự không nhất quán giữa giấy phép Creative Commons và nội dung hợp đồng, đặc biệt là về quyền tạo tác phẩm phái sinh.
Những lỗ hổng này không chỉ gây nhầm lẫn cho tác giả và độc giả mà còn đặt các tạp chí vào rủi ro pháp lý và có thể làm tổn hại đến danh tiếng của họ.
Mơ hồ pháp lý trong các thỏa thuận bản quyền
Tại Trung Quốc, các phát hiện của Wang và Ni cho thấy một mô hình đáng lo ngại: ngay cả khi một tạp chí tuyên bố sử dụng giấy phép Creative Commons (CC), các thỏa thuận với tác giả thường thiếu các điều khoản quan trọng về phát hành kỹ thuật số. Một số hợp đồng chỉ có chữ ký của tác giả mà không có chữ ký của nhà xuất bản.
Nghiêm trọng hơn, có những hợp đồng mâu thuẫn trực tiếp với giấy phép CC đã công bố, chẳng hạn như cấp quyền độc quyền cho tạp chí dù đã ghi rõ là giấy phép CC BY. Việc một số tạp chí sử dụng đồng thời cả thỏa thuận cấp phép và thỏa thuận chuyển giao bản quyền cũng dẫn đến nội dung không nhất quán.
Vấn đề này không chỉ giới hạn ở Trung Quốc. Tại Đông Nam Á, một số tạp chí đại học vẫn sử dụng thỏa thuận chuyển giao bản quyền truyền thống cho nội dung truy cập mở (OA). Điều này hạn chế quyền của tác giả trong việc lưu trữ preprint hoặc chia sẻ công khai bài viết—đi ngược lại tinh thần phổ biến tri thức của OA.
Hậu quả của những vấn đề này rất rõ ràng: các tạp chí có chính sách bản quyền không rõ ràng có nguy cơ bị loại khỏi các chỉ mục uy tín như DOAJ, PubMed Central, hoặc Scopus. Tác giả có thể ngần ngại nộp bài vì sợ mất quyền sở hữu trí tuệ, trong khi độc giả cũng không chắc chắn liệu họ có thể sử dụng lại tài liệu một cách hợp pháp, ngay cả cho mục đích giảng dạy hay dịch thuật.
Khoảng trống siêu dữ liệu: Khi OA trở nên vô hình
Độ chính xác của siêu dữ liệu là một thách thức lớn. Nhiều tạp chí gán nhãn bài viết là truy cập mở (OA) nhưng lại không mã hóa thông tin giấy phép một cách chuẩn xác. Điều này làm cho các công cụ như Unpaywall và OpenAlex không thể phát hiện và xác minh nội dung.
Một nghiên cứu của Initiative for Open Abstracts (I4OA) cũng nhấn mạnh rằng các tạp chí châu Á, đặc biệt là các tạp chí không dùng tiếng Anh, thường thiếu chuẩn hóa siêu dữ liệu về giấy phép, gây cản trở nghiêm trọng cho việc tiếp cận và tái sử dụng nội dung.
Hướng đến sự rõ ràng trong cấp phép: Cần thay đổi những gì?
Để khắc phục những thiếu sót này, cần một cách tiếp cận đa chiều.
- Xây dựng chính sách OA cấp quốc gia: Chính phủ và các tổ chức học thuật nên yêu cầu không chỉ quyền truy cập mở, mà còn phải quy định rõ ràng về giấy phép Creative Commons (CC), quyền tác giả và các quy tắc tái sử dụng.
- Nâng cao năng lực cho biên tập viên và nhà xuất bản: Các khóa đào tạo về truy cập mở ở châu Á thường chỉ tập trung vào kỹ thuật lập chỉ mục hoặc quy trình APC mà bỏ qua khía cạnh pháp lý. Các chương trình từ INASP hay Asian Council of Science Editors có thể cung cấp kiến thức phù hợp với từng khu vực.
- Sử dụng công cụ kiểm toán và tăng tính minh bạch: Các nền tảng như quy trình đánh giá của DOAJ hoặc công cụ siêu dữ liệu giấy phép của Crossref nên được tích hợp vào khung chính sách quốc gia. Việc tuân thủ “Các nguyên tắc minh bạch và thực hành tốt trong xuất bản học thuật” cũng là một bước quan trọng.
- Các chỉ mục toàn cầu cần hiểu bối cảnh khu vực: Việc chuẩn hóa là cần thiết, nhưng các nền tảng toàn cầu cũng không nên quá khắt khe với các tạp chí còn hạn chế về nguồn lực trong quá trình chuyển đổi sang OA.
- Xây dựng chính sách OA và nộp hồ sơ vào cơ sở dữ liệu: Đăng ký vào DOAJ không chỉ giúp tạp chí có chính sách chuẩn mà còn tăng khả năng tiếp cận. Từ đầu năm 2025, DOAJ đã bắt đầu lập chỉ mục các tạp chí theo mô hình Subscribe-to-Open (S2O), mở ra hy vọng cho việc lập chỉ mục các tạp chí Hybrid trong tương lai.
Trong các quốc gia có tạp chí được lập chỉ mục bởi DOAJ, Indonesia đang dẫn đầu về số lượng. Tuy nhiên, ở Trung Quốc, tỉ lệ tạp chí Gold OA và Diamond OA được lập chỉ mục vẫn còn thấp, trong khi các tạp chí Bronze OA lại chiếm ưu thế.
Kết luận: “Mở” thôi chưa đủ, phải “rõ ràng”
Truy cập mở mà thiếu nền tảng pháp lý vững chắc giống như một cây cầu không có lan can: có thể đưa các tạp chí đến nơi, nhưng không đảm bảo an toàn. Khi cơ sở hạ tầng học thuật ở châu Á mở rộng, việc đầu tư vào tính minh bạch và tính bền vững về mặt pháp lý là điều cần thiết.
Những phát hiện của Wang cho thấy một thực tế rõ ràng: các tạp chí ở các quốc gia đang phát triển đang nỗ lực chuyển đổi sang OA nhưng lại thiếu một “la bàn pháp lý”. Đã đến lúc các tổ chức tài trợ, viện nghiên cứu và nhà cung cấp hạ tầng ưu tiên không chỉ số lượng mà còn cả chất lượng thực sự của nội dung truy cập mở.
Dịch từ Scholarly Kitchen
