Lưu ý: Bài dịch này được thực hiện bởi Gemini và chưa qua khâu hiệu đính
Một bài phân tích gần đây đã chỉ ra mâu thuẫn trong ngành xuất bản học thuật. Theo đó, các nhà xuất bản vì lợi nhuận thường tự nhận mình là đồng minh của cộng đồng nghiên cứu, cung cấp nền tảng xuất bản và chỉ yêu cầu một khoản phí xử lý bài viết (APC) “không đáng kể” trị giá hàng nghìn đô la. Bài viết mỉa mai rằng đây là một “món hời”, nơi các nhà nghiên cứu được quảng bá công trình, còn nhà xuất bản thì đạt biên lợi nhuận khổng lồ, sánh ngang các công ty công nghệ lớn.
Tuy nhiên, các tác giả của bài phân tích bày tỏ mối lo ngại sâu sắc trước sự tăng trưởng chưa từng có của các bài báo học thuật, trong đó có cả những “bài báo vô nghĩa do AI tạo ra”. Trong một nghiên cứu trước đó, họ đã chỉ ra cách các nhà xuất bản theo mô hình “Truy cập Mở Vàng” (Gold Open Access) thúc đẩy sự tăng trưởng này. Trong số đó, MDPI được xác định là một ngoại lệ tiêu cực, trở thành tâm điểm của nhiều chỉ trích.
Bài viết mô tả MDPI là một thực thể xuất bản gây tranh cãi, nổi tiếng với việc gửi email spam mời các nhà khoa học làm biên tập viên khách mời cho các “số báo đặc biệt” (special issues). Mô hình này bị cho là đã tạo điều kiện cho hành vi thao túng trích dẫn, dẫn đến quy trình bình duyệt (peer review) siêu nhanh và thiếu nghiêm ngặt, cùng với tỷ lệ tự trích dẫn và chỉ số ảnh hưởng (impact factor) bị thổi phồng. Hệ quả là sự ra đời của những bài báo có chất lượng học thuật đáng ngờ. Bài viết cũng nhắc đến trường hợp thương hiệu xuất bản Hindawi phải sụp đổ sau những bê bối tương tự như một lời cảnh báo.
Lập luận chính của bài phân tích là, thay vì nhìn vào những vấn đề của MDPI để chấn chỉnh ngành xuất bản, một trong những “ông lớn” của ngành là Springer Nature lại dường như đang đi theo con đường tương tự. Các tác giả bày tỏ sự thất vọng khi phát hiện ra rằng chuỗi tạp chí mới của Springer Nature có tên “Discover” đang cố tình và có hệ thống bắt chước mô hình kinh doanh của MDPI.
Các tạp chí Discover quảng cáo rằng họ sẽ xuất bản mọi nghiên cứu một cách nhanh chóng, miễn là được các chuyên gia ngang hàng xác thực. Tuy nhiên, bài viết diễn giải lời quảng cáo này theo một cách khác: “chúng tôi sẽ xuất bản nhanh bất cứ thứ gì bạn gửi, miễn là nó có thể được gọi là ‘khoa học’, chỉ cần bạn trả tiền.”
Để chứng minh cho cáo buộc sao chép, các tác giả đã cung cấp bằng chứng cụ thể:
- Sự tương đồng về tên gọi: Trong số 66 tạp chí Discover, 58 tạp chí có tên giống hệt hoặc gần giống đến mức khó phân biệt với các tạp chí đã có của MDPI (ví dụ: Viruses và Viruses; Food và Foods).
- Mô hình kinh doanh: Giống như MDPI, Discover cũng bắt đầu gửi email không mong muốn để mời các học giả làm chủ biên cho các “bộ sưu tập đặc biệt”. Các tác giả cho biết chính họ cũng đã nhận được một lời mời như vậy.
Hệ quả của mô hình này là gì?
Theo bài viết, vấn đề này rất nghiêm trọng vì cuộc chạy đua xuất bản trong các số báo đặc biệt đã tạo ra một “làn sóng các công trình kém chất lượng”. Hơn nữa, trong khi MDPI ít nhất còn có sự minh bạch nhất định về tỷ lệ từ chối hay thời gian xử lý, chuỗi Discover lại thiếu sự minh bạch này, khiến việc giám sát và quy trách nhiệm trở nên khó khăn hơn. Điều này không chỉ làm vẩn đục các lĩnh vực nghiên cứu chân chính mà còn làm xói mòn lòng tin của công chúng vào khoa học.
Bài phân tích cũng nhắc lại rằng Springer Nature từng có lịch sử ưu tiên số lượng hơn chất lượng với việc ra mắt tạp chí Scientific Reports, vốn đã vượt qua PLOS One để trở thành siêu tạp chí Truy cập Mở lớn nhất thế giới.
Một dự báo đáng lo ngại
Bài viết đưa ra một dự đoán bi quan rằng mô hình của Discover sẽ thành công, bởi thương hiệu uy tín của Springer Nature sẽ là tấm lá chắn bảo vệ. Thực tế cho thấy chuỗi Discover đã tăng trưởng bùng nổ, từ 10 tạp chí năm 2020 lên 66 tạp chí vào tháng 6 năm 2025. Chỉ trong 5 tháng đầu năm 2025, họ đã xuất bản 4.739 bài báo, và các tác giả dự đoán con số này có khả năng sẽ tăng gấp đôi vào cuối năm. Tốc độ tăng trưởng chung của toàn hệ thống Discover trong giai đoạn 2023-2024 lên tới 324%.
Hiện tại, Discover chưa quá phụ thuộc vào các Số báo Đặc biệt, nhưng các tác giả cảnh báo điều này có thể sớm thay đổi khi họ quan sát thấy sự gia tăng đột biến trong các email mời chào.
Lời kêu gọi hành động
Bài viết kết thúc bằng một lời kêu gọi hành động, đề xuất các bước cụ thể mà cộng đồng nghiên cứu có thể thực hiện:
- Thứ nhất, các nhà khoa học được khuyến nghị nên suy nghĩ kỹ trước khi gửi công trình cho các nhà xuất bản vì lợi nhuận và nên ưu tiên các tạp chí của hiệp hội khoa học hoặc các tổ chức phi lợi nhuận.
- Thứ hai, bài viết kêu gọi cộng đồng phớt lờ mọi yêu cầu mời bình duyệt, mời làm biên tập viên khách mời từ các nhà xuất bản này để không tiếp tay cho mô hình kinh doanh của họ.
- Thứ ba, các tác giả đề xuất rằng các nhà nghiên cứu nên thông báo cho cấp quản lý và các nhà tài trợ về những thực trạng này, vì sự thay đổi thường chỉ xảy ra khi có áp lực từ phía những người cấp vốn.
- Cuối cùng, bài viết khuyến khích cộng đồng khoa học nhận thức về sự bất cập của ngành xuất bản vì lợi nhuận và tích cực thảo luận để tìm giải pháp.
Lời kêu gọi cuối cùng của bài viết là hãy ngừng rơi vào những cái bẫy cũ và ngừng lãng phí tiền bạc vào những tạp chí không cần thiết, góp phần bảo vệ sự liêm chính của khoa học.
Lược dịch từ The Strain on Scientific Publishing
