Ngành xuất bản học thuật đang trải qua một cơn địa chấn chưa từng có khi hàng loạt biên tập viên từ chức tập thể. Kể từ năm 2023, theo Retraction Watch, ít nhất 20 tạp chí đã chứng kiến cảnh ban biên tập đồng loạt ra đi. Vụ việc gần đây nhất, xảy ra vào cuối năm 2024 tại Journal of Human Evolution, đã gây xôn xao dư luận khi cả hai đồng tổng biên tập cùng toàn bộ ban biên tập đều rời bỏ vị trí, chỉ còn duy nhất một người ở lại.
Ở mọi cuộc từ chức tập thể, nguyên nhân chung vẫn là áp lực “tăng nhanh, tăng nhiều” và cắt giảm chi phí biên tập. Các nhà xuất bản bắt đầu gộp nhiều vai trò lại thành một, loại bỏ khâu hiệu đính truyền thống và rút ngắn thời gian xuất bản, trong khi vẫn thu phí công bố cao với tác giả. Một mặt, họ muốn gia tăng lợi nhuận trong ngành kinh doanh tỷ đô, mặt khác lại khiến đội ngũ biên tập khoa học đứng trước nguy cơ đánh mất chất lượng học thuật. Không ít người ví đây như “cái chết bởi hàng ngàn vết cắt,” khi mỗi thay đổi nhỏ cộng dồn dẫn đến sự bức bối quá giới hạn.
Tại Journal of Human Evolution, bên cạnh việc cắt giảm biên tập viên và copy editor, còn có những xung đột quanh nghi vấn nhà xuất bản thử nghiệm trí tuệ nhân tạo trong giai đoạn sản xuất. Đại diện Elsevier phủ nhận việc triển khai AI, nhưng vẫn tồn tại bằng chứng cho thấy có thời điểm chất lượng dàn trang và hiệu đính bị sụt giảm rõ rệt, khiến nhiều người đặt câu hỏi: nếu AI thực sự không được đưa vào, thì vì sao một quy trình từng được kiểm soát chặt chẽ lại đột ngột để lọt vô số lỗi cơ bản? Đối với những người tâm huyết, đây là minh chứng cho việc thiếu đầu tư và giám sát sát sao, đặc biệt khi họ đã dày công biên tập và rà soát bản thảo rất kỹ trước khi nộp vào dây chuyền sản xuất.
Ivan Oransky, đồng sáng lập Retraction Watch, cho rằng tốc độ xuất bản chóng mặt và áp lực doanh thu có thể tạo ra “mảnh đất màu mỡ” cho sai sót và thậm chí là gian lận. Những năm qua, số lượng bài báo bị rút lại tăng mạnh, và con số ấy chỉ phản ánh bề nổi. Tình trạng này đẩy giới hàn lâm vào thế khó: họ phải xuất bản đủ số lượng để thăng tiến, nhưng cũng đối mặt với rủi ro “bị cuốn theo” quy trình thiếu minh bạch. Andrea Taylor, cựu đồng tổng biên tập của Journal of Human Evolution, khẳng định việc bà và đồng nghiệp ra đi chủ yếu vì lý do đạo đức, mong muốn bảo vệ chuẩn mực học thuật hơn là kỳ vọng sẽ buộc nhà xuất bản phải thay đổi.
Dù vậy, những biến động này vẫn khiến cộng đồng khoa học không khỏi lo lắng về uy tín của hệ thống học thuật. Niềm tin công chúng vào khoa học có thể bị lung lay khi họ thấy chính các biên tập viên “bỏ ghế” vì không thể dung hòa giữa lợi nhuận và chất lượng. Một số nhóm biên tập đã quyết định thành lập tạp chí độc lập hoặc hợp tác với các nhà xuất bản phi lợi nhuận, với hy vọng xây dựng mô hình minh bạch, giữ vững quy trình bình duyệt nghiêm ngặt. Tuy còn sớm để khẳng định liệu họ có cạnh tranh được với những “ông lớn” hay không, nhưng sự xuất hiện của các mô hình này cho thấy nhiều người vẫn kiên trì tìm cách đưa xuất bản khoa học trở về đúng tinh thần: lấy chất lượng, đạo đức và sự minh bạch làm giá trị cốt lõi.
Trong bối cảnh đó, các vụ từ chức hàng loạt mang ý nghĩa như một dấu mốc phản kháng, gióng lên hồi chuông báo động về sự đi xuống của quy trình học thuật vốn được coi là bệ đỡ cho tri thức nhân loại. Các biên tập viên không chủ trương “đánh đổ” hệ thống, mà chính họ, với tâm huyết của người trong cuộc, đang cảnh tỉnh giới học thuật và công chúng. Nếu không nhanh chóng điều chỉnh mô hình kinh doanh và tôn trọng hơn nữa vai trò của đội ngũ biên tập, xuất bản khoa học có nguy cơ đánh mất nền tảng đạo đức, bị bỏ lại với dãy ấn phẩm gia tăng chóng mặt nhưng ngày càng mỏng về giá trị học thuật. Và khi niềm tin lung lay, những hậu quả cho khoa học và xã hội sẽ không thể đo đếm bằng con số nào khác ngoài sự tụt dốc chất lượng công bố và danh tiếng cả cộng đồng nghiên cứu.
Dịch từ Science Friday
