Lưu ý: Bài viết này được dịch bởi ChatGPT mà không thông qua khâu hiệu đính
Bối cảnh
Tiếng Anh hiện chi phối hầu hết ấn phẩm khoa học, kéo theo áp lực lớn cho những người viết dùng tiếng Anh như ngôn ngữ bổ sung (EAL). Họ thường mất nhiều thời gian hơn để soạn thảo, dễ bị nhận xét “cần cải thiện tiếng Anh”, và ngại tham dự hội nghị vì lo lắng khi trình bày. Thiên lệch ngôn ngữ còn len vào phản biện: cùng một nội dung, bản tóm tắt viết theo kiểu “giống bản ngữ” thường được đánh giá cao hơn. Dịch vụ hiệu đính chuyên nghiệp thì đắt đỏ, làm giảm cơ hội lên tiếng của những cộng đồng học thuật ít nguồn lực.
AI có thể giúp gì
Các công cụ ngôn ngữ dùng mô hình lớn (như Grammarly, Paperpal, Perplexity, Claude, ChatGPT…) có thể sửa ngữ pháp, tăng độ rõ ràng và mạch lạc, gợi ý cấu trúc, thậm chí đề xuất từ khóa. Nếu dùng đúng cách, EAL có thể dành nhiều năng lượng hơn cho ý tưởng, phương pháp và diễn giải kết quả, thay vì mắc kẹt trong tiểu tiết ngôn ngữ. Một chiến lược hiệu quả là viết nháp bằng chính giọng văn của mình, rồi coi AI như “người đọc thứ hai” để rà soát độ rõ, chấm dứt câu lủng củng, hoặc thống nhất thuật ngữ.
Rủi ro cần nhận diện
AI không phải cây đũa thần. Dữ liệu huấn luyện hiện chủ yếu dựa trên tiếng Anh và phong cách học thuật phương Tây, vì vậy đề xuất của AI dễ đẩy văn bản về một “chuẩn” chung, khiến giọng học thuật bị làm phẳng. AI cũng có thể bịa thông tin (hallucination), sử dụng thuật ngữ sai bối cảnh, hoặc gợi ý diễn đạt nghe trơn tru nhưng không chính xác. Một vấn đề khác là các bộ “phát hiện AI” đôi khi gán nhầm bài viết của người không bản ngữ là do máy tạo chỉ vì câu văn đơn giản; dùng những công cụ này như bằng chứng duy nhất cho sai phạm là thiếu cơ sở.
Giữa lợi ích và rủi ro, nguyên tắc cốt lõi là quyền kiểm soát phải nằm ở tác giả. Mọi gợi ý từ AI cần được đọc, chỉnh và xác nhận lại về nghĩa, thuật ngữ và mối liên hệ với dữ liệu. Giữ lại bản nháp và lịch sử chỉnh sửa giúp minh bạch nếu biên tập viên yêu cầu giải trình.
Chính sách và thực hành nên thế nào
Nhiều tạp chí đang tiến tới nguyên tắc cho phép dùng AI để “chỉnh nhẹ” (ngữ pháp, độ ngắn gọn, độ rõ), yêu cầu khai báo ngắn gọn việc sử dụng và không liệt kê AI là đồng tác giả. Trách nhiệm về tính chính xác, tính liêm chính và bản quyền vẫn thuộc về con người. Tuy nhiên, cần những hướng dẫn dựa trên mức độ rủi ro: phân biệt công cụ hỗ trợ ngôn ngữ (thấp rủi ro) với công cụ tạo sinh nội dung (cao rủi ro), và nêu rõ cách thẩm định.
Về phía quy trình biên tập, một nguyên tắc đơn giản có hiệu lực lớn là “khoa học trước, câu chữ sau”. Nghĩa là đánh giá giá trị học thuật, độ tin cậy của phương pháp và dữ liệu trước; nếu bản thảo đạt ngưỡng khoa học, yêu cầu tác giả chỉnh ngôn ngữ có mục tiêu cụ thể. Cách làm này tránh loại bỏ tri thức chỉ vì khác biệt diễn đạt.
Gợi ý thực tế cho tác giả EAL
Hãy bắt đầu bằng bản thảo theo giọng của chính bạn. Khi dùng AI để hiệu đính, đặt mục tiêu rõ ràng: làm gì để người đọc hiểu nhanh hơn mà không đánh mất sắc thái học thuật? Mỗi đề xuất nên được kiểm tra về nghĩa, thuật ngữ và tính thống nhất trong toàn bài. Nếu AI thay đổi cách diễn đạt đến mức mơ hồ, hãy quay lại phương án gốc hoặc tìm cách diễn đạt khác do bạn chủ động viết.
Minh bạch là điểm cộng: ghi một câu ngắn trong phần lời cảm ơn hay thư gửi biên tập về phạm vi dùng AI (ví dụ: “dùng công cụ X để kiểm tra ngữ pháp và mạch lạc; tác giả chịu trách nhiệm nội dung”). Ngoài ra, chuẩn bị trước cho phản hồi về ngôn ngữ: chỉ ra đoạn đã chỉnh, lý do chọn thuật ngữ, hoặc trích nguồn chuẩn thuật ngữ khi cần.
Trách nhiệm của hệ sinh thái
Nhà xuất bản và tạp chí có thể giảm bất bình đẳng bằng cách trợ giá hoặc cung cấp dịch vụ hiệu đính nội bộ, miễn/giảm phí cho tác giả ở các quốc gia thu nhập thấp và trung bình, và hướng dẫn rõ ràng về sử dụng AI. Các bộ phát hiện AI không nên là cơ sở duy nhất để kết luận sai phạm; nếu dùng, chúng phải đi kèm đánh giá nội dung, kiểm tra chéo và quyền giải trình của tác giả. Về lâu dài, các nhà cung cấp công cụ nên mở rộng dữ liệu huấn luyện đa ngôn ngữ và đa truyền thống tu từ, để đề xuất của AI không mặc định “chuẩn hóa” về một kiểu tiếng Anh duy nhất.
Kết luận
Rào cản ngôn ngữ đang định hình việc “ai được nghe thấy” trong khoa học. AI có thể giảm gánh nặng này, nhưng cũng tiềm ẩn nguy cơ khuếch đại thiên lệch nếu dùng vô tội vạ. Cách tiếp cận cân bằng là: tác giả giữ quyền kiểm soát và minh bạch khi dùng AI; tạp chí đánh giá khoa học trước rồi mới yêu cầu chỉnh ngôn ngữ; hệ sinh thái cung cấp hỗ trợ ngôn ngữ hợp lý và không lạm dụng công cụ phát hiện AI. Nếu chỉ chọn một thay đổi để công bằng hơn cho tác giả EAL, đó nên là áp dụng rộng rãi nguyên tắc “science-first” trong sàng lọc và phản biện: quyết định dựa trên giá trị khoa học trước, câu chữ sẽ được xử lý sau với hỗ trợ phù hợp.
Dịch từ Scholarly Kitchen
