Tại Hội nghị Thư viện Charleston mùa thu 2024, một cuộc thảo luận đã được tổ chức về cách đo lường tác động của xuất bản Truy cập Mở (OA) đối với xã hội. Các thư viện, nhà cung cấp nội dung và đơn vị cung cấp dịch vụ ngày càng đối mặt với yêu cầu đánh giá xem xuất bản học thuật (đặc biệt là OA) mang lại lợi ích gì cho cuộc sống con người – chẳng hạn như giúp các nhóm yếu thế tiếp cận tri thức, nâng cao tiêu chuẩn sản xuất, tác động đến chính sách hay cải thiện thực hành y tế. Tuy nhiên, các công cụ hiện có chủ yếu phục vụ tính toán lợi tức đầu tư, như đánh giá hiệu quả của việc tài trợ nghiên cứu hoặc đăng ký tạp chí, thay vì phản ánh trực tiếp tác động xã hội.
Dù tác động xã hội không phải là thước đo duy nhất của xuất bản học thuật, một trong những lý do quan trọng để thực hiện và tài trợ nghiên cứu là nhằm cải thiện cuộc sống con người. Để có tác động thực sự, nghiên cứu cần được tiếp cận rộng rãi, nhưng hiện vẫn thiếu phương pháp đo lường mối liên hệ giữa mức độ tiếp cận và tác động thực tế. Các báo cáo sử dụng cho quỹ tài trợ thường chỉ phản ánh số lượt truy cập hoặc lượt xem, thay vì cung cấp dữ liệu cụ thể về giá trị xã hội hay lợi ích công cộng. Trong khi đó, các thư viện và quỹ tài trợ ngày càng chịu áp lực phải chứng minh giá trị của truyền thông học thuật. Một khảo sát của Clarivate năm 2023 cho thấy đo lường tác động nghiên cứu là ưu tiên thứ hai của các viện nghiên cứu và nhà nghiên cứu trên toàn cầu (chỉ sau việc tìm nguồn tài trợ), và trong tương lai gần, tác động xã hội được dự đoán sẽ trở thành chỉ số quan trọng nhất.
Đã đến lúc cần thay đổi cách sử dụng dữ liệu để kể câu chuyện về ảnh hưởng của xuất bản đối với cộng đồng. Ngành này cần một cách tiếp cận mới để hình dung, đặt vào bối cảnh và phân tích xu hướng sử dụng OA, cũng như ý nghĩa của những xu hướng đó đối với xã hội.
Thách thức trong việc đo lường tác động
Tại hội nghị Charleston, một trong những chủ đề chính được thảo luận là kỳ vọng đối với thư viện và nhà cung cấp nội dung trong việc sử dụng dữ liệu để thể hiện tác động của nghiên cứu, cũng như những trở ngại khi thực hiện nhiệm vụ này. Các báo cáo sử dụng truyền thống không đủ để phản ánh đầy đủ ảnh hưởng của nghiên cứu đối với phúc lợi và sự tiến bộ của cộng đồng. Các công cụ phân tích phổ biến như Excel chưa được thiết kế để xử lý những câu hỏi quan trọng về tác động xã hội, và việc sử dụng phần mềm trực quan hóa dữ liệu như Tableau vẫn còn là thách thức đối với nhiều đơn vị.
Dù đã có những nỗ lực tiêu chuẩn hóa báo cáo sử dụng trong nhiều thập kỷ, các thư viện và quỹ tài trợ vẫn chưa có đủ công cụ để đánh giá tác động rộng hơn của nội dung OA mà họ hỗ trợ. Trong khi đó, các nhà xuất bản gặp khó khăn trong việc đo lường tác động của các bài báo được phát hành trên nhiều nền tảng với nhiều định dạng khác nhau. Ngay cả khi các chỉ số truyền thống được tổng hợp và đặt vào bối cảnh phù hợp, hệ thống đo lường COUNTER vốn không được thiết kế để đánh giá tác động theo cách này. Không thể suy luận tác động xã hội chỉ từ số lượt tải xuống hay truy cập, vì những chỉ số này thiếu thông tin về ai đang sử dụng, ở đâu, với mục đích gì.
Tại phiên thảo luận, Elliot Hibbler (Boston College) nhấn mạnh tầm quan trọng của việc đảm bảo nghiên cứu của giảng viên được tiếp cận rộng rãi, vượt qua rào cản phí truy cập. Tuy nhiên, điều này đòi hỏi các thư viện phải theo dõi dữ liệu không chỉ trong nội bộ mà còn ở phạm vi toàn cầu để đánh giá chi phí và lợi ích của OA. Hibbler cũng đề cập đến những khó khăn khi đo lường ai đang sử dụng nghiên cứu, với tần suất và mục đích cụ thể, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của việc hợp tác với các nhà xuất bản để đảm bảo quyền riêng tư của người dùng.
Kesley Mrjoian (University of Michigan Press) cũng chia sẻ những thách thức trong việc đánh giá tác động của sách OA đối với cộng đồng địa phương và toàn cầu. Dữ liệu sử dụng có thể cho thấy mức độ tiếp cận cao hơn do không có rào cản phí, nhưng điều đó chưa đủ để xác định ảnh hưởng thực sự đối với xã hội. Để khắc phục hạn chế này, University of Michigan Press đã kết hợp các phương pháp định tính vào phân tích dữ liệu sử dụng nhằm cung cấp một cái nhìn toàn diện hơn về tác động xuất bản.
Kể chuyện bằng dữ liệu
Những người tham gia vào truyền thông học thuật đang mong muốn có thêm các câu chuyện về cách nghiên cứu ảnh hưởng đến cuộc sống con người. Tuy nhiên, các công cụ phân tích hiện có vẫn chưa đáp ứng được nhu cầu này. Các chỉ số tiêu chuẩn hiện nay chủ yếu phục vụ mô hình xuất bản truyền thống, không đủ để phản ánh tác động thực sự của OA.
Thay vì chỉ đo lường số lượt tải xuống hoặc đăng nhập, có thể kết hợp cả dữ liệu định lượng và định tính để bổ sung bối cảnh và ý nghĩa. Một phương pháp tiếp cận phù hợp hơn là sử dụng phân tích giàu ngữ cảnh, kết hợp nhiều chỉ số để tạo ra một bức tranh ba chiều về tác động của OA. Chẳng hạn, nếu thấy một tạp chí mở về bệnh truyền nhiễm có lượng độc giả cao từ một nhóm nghiên cứu ở châu Phi, có thể theo dõi thêm ảnh hưởng của nghiên cứu đó đối với thực hành y tế tại khu vực này.
Việc kể chuyện bằng dữ liệu không chỉ đơn thuần là trình bày số liệu, mà còn là vẽ nên một bức tranh dễ hiểu và có ý nghĩa. Điều này đòi hỏi cả thiết kế trực quan tốt và hệ thống dữ liệu phù hợp. Hiện tại, nhiều thư viện và nhà xuất bản gặp khó khăn trong việc tìm ra xu hướng từ dữ liệu sử dụng, ngay cả khi đã đầu tư vào phần mềm phân tích hiện đại. Vì vậy, cần phát triển những phương pháp mới để thu thập và chia sẻ dữ liệu theo cách có thể giúp kể chuyện về tác động của OA một cách hiệu quả hơn.
Định hướng tương lai
Trước đây, đo lường tác động của nghiên cứu chủ yếu dựa vào chỉ số trích dẫn, nhưng giờ đây cần có cách tiếp cận mới để phản ánh ảnh hưởng thực sự của OA đối với cộng đồng toàn cầu. Đã đến lúc ngành xuất bản học thuật cần nâng cao năng lực kể chuyện về giá trị của nghiên cứu bằng dữ liệu phong phú, trực quan và đa chiều. Các công cụ hỗ trợ đo lường nên dễ sử dụng, linh hoạt và có khả năng mở rộng.
Một số sáng kiến như Open Science Monitoring Initiative hay Open Science Impact Indicator Handbook từ PathOS (Horizon Europe) là những bước đi đúng hướng. Ngoài ra, chỉ số TOANI (Transparent Open Access Normalized Index) do OAPEN phát triển vào năm 2023 là một minh chứng cho sự sáng tạo của cộng đồng trong việc lấp đầy khoảng trống này. Tuy nhiên, để đạt được tác động thực sự, cần có sự hợp tác rộng rãi để triển khai các phương pháp mới ở quy mô lớn hơn.
Một số khuyến nghị có thể giúp cải thiện việc đo lường tác động xã hội của OA:
- Các nhà xuất bản nên hợp tác với các quỹ tài trợ để hiểu rõ nhu cầu về đánh giá giá trị xã hội của OA và xây dựng tiêu chí đo lường cụ thể.
- Cần có các nghiên cứu hỗn hợp kết hợp phương pháp định tính vào phân tích dữ liệu sử dụng để có cái nhìn toàn diện hơn về mức độ tương tác với nội dung.
- Các nền tảng xuất bản nên bổ sung siêu dữ liệu phong phú hơn vào báo cáo sử dụng nhằm cải thiện khả năng phân tích và đánh giá tác động của OA.
- Cần phát triển các công cụ trực quan hóa dữ liệu thân thiện, giúp thư viện và nhà xuất bản dễ dàng khám phá và kể chuyện từ dữ liệu của họ.
Việc đo lường tác động xã hội của OA là một nhiệm vụ quan trọng. Cộng đồng học thuật cần cùng nhau tìm ra các phương pháp hiệu quả hơn để kể câu chuyện về lợi ích của OA đối với xã hội.
Dịch từ Scholarly Kitchen
