Trong những năm gần đây, sự bùng nổ của các khóa học trực tuyến, do sự phát triển của công nghệ giáo dục, kết hợp với những tình huống bất khả kháng như đại dịch COVID19, đã làm tăng thêm sự phức tạp trong việc hiểu rõ các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ tham gia của sinh viên đối với các giờ học trực tuyến. Trước bối cảnh đó, nghiên cứu The influence of social media literacy on student engagement in online learning đã được tiến hành nhằm khám phá mối quan hệ giữa khả năng hiểu biết về mạng xã hội của sinh viên và mức độ tham gia của họ trong môi trường học tập trực tuyến. Nghiên cứu được thực hiện bởi nhóm tác giả Trần Dương Quốc Hoà (Đại học Đồng Nai) và Võ Thị Ngọc Trâm (Đại học Thủ Dầu Một). Nghiên cứu được đăng trên Journal of Computer Assisted Learning, thuộc nhóm Q1 theo Scimago.
Với dữ liệu từ 1.015 sinh viên đại học, nghiên cứu sử dụng mô hình phương trình cấu trúc tối thiểu bình phương (PLS-SEM) để phân tích mối quan hệ giữa khả năng hiểu biết về mạng xã hội và sự tham gia của sinh viên trong lớp học trực tuyến. Phương pháp này cho phép đánh giá các yếu tố phức tạp và các mối quan hệ giữa chúng một cách linh hoạt. Ngoài ra, phương pháp phân tích bản đồ tầm quan trọng – hiệu suất (IPMA) cũng được nhóm tác giả áp dụng để xác định và ưu tiên các hành động chiến lược nhằm cải thiện sự tham gia của sinh viên, giúp xác định những yếu tố quan trọng nhưng chưa đạt hiệu suất cao.
Trong mô hình gồm hai yếu tố, khả năng sử dụng mạng xã hội một cách hiểu biết có mối liên hệ tích cực rõ rệt với mức độ tham gia học tập của sinh viên trong môi trường học trực tuyến. Dù kỹ năng sử dụng công nghệ vẫn quan trọng, nhưng năng lực tư duy và nhận thức có ảnh hưởng lớn hơn đến việc sinh viên tham gia học. Ngoài ra, yếu tố “phản tư dự đoán” (suy nghĩ trước về việc học) nằm ở nhóm “hiệu quả thấp nhưng rất quan trọng” trong tất cả các biểu đồ IPMA, vì vậy đây là yếu tố cần được ưu tiên cải thiện để tăng mức độ tham gia học tập trực tuyến của sinh viên.
Đóng góp của nghiên cứu
Mô hình nghiên cứu đề xuất rằng năng lực sử dụng mạng xã hội của sinh viên, bao gồm năng lực kỹ thuật (biết sử dụng công nghệ) và năng lực nhận thức (hiểu và tạo nội dung có ý nghĩa) có ảnh hưởng tích cực đến mức độ tham gia học trực tuyến. Sự tham gia này được chia thành bốn khía cạnh: hành vi, nhận thức, cảm xúc và xã hội.
Khả năng kỹ thuật số (technical competence) được đo lường thông qua khả năng sử dụng công nghệ (technical usability), còn khả năng nhận thức (cognitive competence) được tổ chức như một cấu trúc bậc hai, gồm ba yếu tố: diễn giải nội dung (content interpretation), tạo nội dung (content generation), và suy nghĩ dự đoán để chuẩn bị cho thách thức (anticipatory reflection).
Kết quả nghiên cứu cho thấy cả hai năng lực đều tác động tích cực đến sự tham gia học tập trong môi trường trực tuyến, nhưng năng lực nhận thức có ảnh hưởng mạnh hơn so với năng lực kỹ thuật. Đặc biệt, các yếu tố như phản ánh dự kiến, diễn giải nội dung và tạo nội dung được xác định là những điểm cần ưu tiên cải thiện nhằm nâng cao sự tham gia và hiệu quả học tập của sinh viên.
Ý nghĩa cho thực tiễn và/hoặc chính sách
Kết quả nghiên cứu mang lại một số hàm ý quan trọng cho thực tiễn dạy và học trực tuyến trong bối cảnh sử dụng mạng xã hội ngày càng phổ biến trong giáo dục. Trước hết, năng lực kỹ thuật – thể hiện qua khả năng sử dụng thành thạo các công cụ công nghệ – vẫn đóng vai trò tích cực trong việc thúc đẩy sự tham gia của sinh viên vào môi trường học trực tuyến, đặc biệt là đối với các khía cạnh hành vi, nhận thức và xã hội. Vì vậy, việc nâng cao kỹ năng công nghệ và kỹ thuật số cơ bản cho sinh viên nên tiếp tục được chú trọng trong thiết kế các chương trình đào tạo trực tuyến, nhất là ở giai đoạn đầu khi sinh viên còn làm quen với nền tảng học tập số.
Tuy nhiên, điểm đáng chú ý là năng lực kỹ thuật lại không có ảnh hưởng đáng kể đến sự tham gia về mặt cảm xúc – yếu tố thường bị thách thức trong môi trường học trực tuyến do thiếu tương tác mặt đối mặt. Trong khi đó, năng lực nhận thức – bao gồm khả năng diễn giải, sáng tạo nội dung và phản tư dự đoán – lại có ảnh hưởng mạnh mẽ và toàn diện hơn đến cả bốn khía cạnh tham gia học tập (hành vi, nhận thức, cảm xúc và xã hội). Điều này cho thấy rằng để nâng cao sự tham gia tích cực và toàn diện của sinh viên, đặc biệt là về mặt cảm xúc và tư duy sâu, các nhà giáo dục cần xây dựng các chiến lược dạy học nhằm phát triển năng lực nhận thức số – chẳng hạn như khả năng đánh giá nội dung, giao tiếp có ý nghĩa và phản tư trong môi trường mạng xã hội.
Một khuyến nghị từ nghiên cứu là việc cần ưu tiên phát triển năng lực phản tư dự đoán, vốn là yếu tố có tầm quan trọng cao nhưng lại ít được chú trọng hiện nay. Để làm được điều này, việc tổ chức các hoạt động phản tư thường xuyên và theo nhóm có thể giúp sinh viên học hỏi từ kinh nghiệm của nhau, lấp đầy khoảng trống nhận thức cá nhân. Đồng thời, việc củng cố khả năng diễn giải và sáng tạo nội dung trên mạng xã hội cũng cần được thúc đẩy nhằm tăng cường sự tham gia cả về hành vi và cảm xúc.
Cuối cùng, một hàm ý quan trọng khác là thiết kế khóa học trực tuyến cần tính đến yếu tố cảm xúc và khả năng tương tác của sinh viên. Cụ thể, các nội dung giảng dạy cần được tổ chức rõ ràng, dễ hiểu, kết hợp các yếu tố truyền cảm hứng như biểu tượng cảm xúc (emoji), tình huống mang tính gợi mở hoặc thách thức, tạo điều kiện để sinh viên giao tiếp và xây dựng kết nối với nhau thông qua môi trường học tập. Những chiến lược này không chỉ giúp tăng cường sự gắn kết cảm xúc mà còn góp phần thúc đẩy toàn bộ quá trình học tập hiệu quả hơn trong môi trường trực tuyến.
Chi tiết nghiên cứu: Tran‐Duong, Q. H., & Vo‐Thi, N. (2023). The influence of social media literacy on student engagement in online learning. Journal of Computer Assisted Learning, 39(6), 1888–1901. https://doi.org/10.1111/jcal.12849
