Một tạp chí open-access (truy cập mở) bị loại khỏi Crossref – một nhà cung cấp dữ liệu thư mục hàng đầu – sau cáo buộc tăng đột biến số trích dẫn bằng cách chèn các trích dẫn “không liên quan và thiếu căn cứ” vào siêu dữ liệu. Quyết định này được đưa ra sau khi các chuyên gia điều tra gian lận học thuật phát hiện International Journal of Innovative Science and Technology (IJIST) có trụ sở tại Jaipur (Ấn Độ) đã thêm hơn 80.000 trích dẫn vào danh mục tài liệu tham khảo khi đăng ký bài báo trên các kho lưu trữ khoa học.
Theo một bản thảo nghiên cứu đăng trên arXiv tháng này, 2.782 bài báo đã bị thổi phồng số trích dẫn nhờ “trích dẫn ẩn” – những bài báo không xuất hiện trong phần tài liệu tham khảo của bài viết nhưng lại được chèn vào siêu dữ liệu điện tử. Đáng chú ý, một bài báo thậm chí nhận được 6.059 trích dẫn vô căn cứ, trong đó “một số đã len lỏi vào các dịch vụ thống kê khoa học”, báo cáo cho biết.
Đỉnh điểm, có những số xuất bản mỗi bài báo chứa trung bình 73 “trích dẫn ẩn”, thậm chí có trường hợp tham chiếu đến bài được công bố chỉ 6 ngày trước đó, hoặc trích dẫn chéo giữa hai bài đăng cùng ngày. Nghiên cứu nhấn mạnh rằng tác giả khó có thể chịu trách nhiệm cho hành vi này, vì lợi ích duy nhất thuộc về chính tạp chí Ấn Độ.
Crossref, đơn vị hợp tác trong bản thảo, kết luận có “dấu hiệu cố ý thao túng hồ sơ trích dẫn” và đã “bắt đầu quy trình thu hồi tư cách thành viên của tổ chức này”.
Phản ứng từ tạp chí và hệ lụy học thuật
IJIST – vốn tự nhận được lập chỉ mục bởi Google Scholar và PubMed – biện minh rằng đây là “sai sót hành chính”, xảy ra do “nhầm lẫn” và nhân viên liên quan đã bị sa thải. Tuy nhiên, họ thừa nhận nỗ lực giải trình với Crossref không thành công: “Dù đã thử mọi cách để khắc phục, Crossref không chịu thấu hiểu… Con người luôn có sai lầm, nhưng cần lắng nghe để sửa chữa“.
Guillaume Cabanac, chuyên gia về liêm chính học thuật tại Đại học Toulouse (Pháp) và đồng tác giả nghiên cứu, cảnh báo vụ việc phơi bày sự mong manh của nền tảng thư mục dựa trên siêu dữ liệu Crossref: “Crossref lưu trữ dữ liệu nhưng không xác minh chúng. Khi nhà xuất bản gian lận, sai lầm rất nhanh sẽ lan rộng, ảnh hưởng đến chỉ số đánh giá nghiên cứu và xếp hạng đại học“.
Trích dẫn trùng lặp: Vấn nạn chưa được chú ý
Nghiên cứu cũng phân tích hiện tượng “trích dẫn trùng lặp” – việc lặp lại cùng một trích dẫn nhiều lần trong bài, trái với quy chuẩn học thuật. Dù không mang tính gian lận như “trích dẫn ẩn”, 10 tạp chí và 10 bài báo được hưởng lợi đáng kể từ hành vi này. Tổng cộng, hơn 1 triệu bài báo có ít nhất 5 trích dẫn “ảo” trong siêu dữ liệu.
Lonni Besançon, một nhà nghiên cứu tại Đại học Linköping (Thụy Điển) và các cộng sự, kêu gọi áp dụng chế tài mạnh tay hơn: “Hành động của Crossref là cần thiết nhưng chưa đủ. Cần công khai danh sách các tạp chí vi phạm, dù việc này phức tạp và tốn thời gian“. Ông nhấn mạnh: “Chúng ta không nên mặc nhiên tin tưởng các tạp chí trong việc cung cấp siêu dữ liệu chuẩn xác. Ngành xuất bản cần tiêu chuẩn cao hơn, nhất khi họ thu phí khổng lồ từ cộng đồng học thuật“.
Bài học cho ngành xuất bản mở
Sự việc đặt ra câu hỏi về tính minh bạch trong hệ thống đánh giá học thuật dựa trên số liệu. Khi các chỉ số trích dẫn trở thành thước đo uy tín, áp lực “câu view” có thể dẫn đến những thủ thuật tinh vi, đe dọa nền tảng của khoa học. Giới nghiên cứu cần hợp tác để xây dựng cơ chế giám sát độc lập, đồng thời đề cao đạo đức học thuật thay vì chạy theo thành tích.
Hậu quả của những “trích dẫn ảo” không dừng lại ở con số – chúng làm sai lệch hiểu biết khoa học, gây lãng phí nguồn lực và đánh mất niềm tin công chúng. Như Besançon cảnh tỉnh: “Những sai sót trong xuất bản đôi khi phải trả giá bằng mạng sống“. Đã đến lúc ngành xuất bản phải tự cách mạng để xứng đáng với sứ mệnh phụng sự tri thức nhân loại.
Dịch từ Times Higher Education
