Áp lực thời gian thường cản trở những ý tưởng mới. Việc tạo ra “khoảng không sáng tạo” và hỗ trợ các khoản tài trợ nhỏ cho những ý tưởng mạo hiểm có thể khuyến khích tư duy đổi mới trong nghiên cứu khoa học.
Lưu ý: Bài viết này được dịch hoàn toàn bởi ChatGPT và không hề trải qua quy trình hiệu đính
Một buổi sáng năm 2009, Jacqueline Tabler tỉnh dậy với lời giải cho một vấn đề trong phòng thí nghiệm đã khiến cô bế tắc suốt nhiều tháng. Cô bật dậy, lấy sổ tay và phác thảo một thí nghiệm vừa xuất hiện trong giấc mơ.
Lúc đó, Tabler là nghiên cứu sinh tiến sĩ ngành sinh học phát triển tại King’s College London, đang gặp khó khăn trong việc tái tạo dữ liệu từ các phương pháp trước đây về chức năng của enzyme PAR-1 trong quá trình phát triển phôi ếch. Cô nảy ra ý tưởng thực hiện thí nghiệm ghép mô: lấy một lớp tế bào có biểu hiện quá mức PAR-1 từ một phôi và ghép sang một phôi không biểu hiện enzyme này. So sánh các phôi được ghép này với nhóm đối chứng (có mức PAR-1 bình thường), cô hy vọng sẽ quan sát được sự khác biệt khi các phôi hình thành tế bào thần kinh.
Tabler thực hiện thí nghiệm và phát hiện số lượng tế bào có PAR-1 cao hơn dự đoán ở một số lớp nhất định của phôi. Từ đó, nhóm nghiên cứu nhận ra PAR-1 còn có chức năng mới: kiểm soát hướng phân chia tế bào. Kết quả này được công bố năm 2010 trên tạp chí Development.
Cô thừa nhận mình đã mạo hiểm khi trình bày ý tưởng này với giáo sư hướng dẫn, thay vì chỉ làm những thí nghiệm được giao. Nhưng chính sự dám thử và óc sáng tạo đã giúp cô trưởng thành thành một trưởng nhóm nghiên cứu thành công.
Vấn đề văn hóa trong nghiên cứu
Tại Hội nghị (In)Credible Research 2024 ở Berlin, nơi Tabler chia sẻ kinh nghiệm, nhiều nhà khoa học trẻ cho rằng sáng tạo là yếu tố thiết yếu để tạo ra đột phá. Tuy nhiên, 81% cho biết họ gặp rào cản khi theo đuổi ý tưởng mới hoặc khác thường, do áp lực từ công bố, tài trợ và kỳ vọng của giáo sư hướng dẫn.
Nhà khoa học Itai Yanai (ĐH Y Grossman, New York) nhận xét: hệ thống khoa học hiện tại ít khuyến khích sáng tạo, mà ưu tiên các suất học bổng và công bố “đúng chuẩn”. Trong môi trường đó, sáng tạo đôi khi bị coi là bất lợi cho sự nghiệp — trừ khi bạn trụ vững đủ lâu để nó “đền đáp”.
Sáng tạo là gì?
Tại hội nghị, các nhà nghiên cứu đồng ý rằng sáng tạo trong khoa học là sự giao thoa giữa yếu tố mới và yếu tố đáng theo đuổi. Shunichi Kasahara (Sony CSL, Nhật Bản) cho rằng đó là “khả năng quan sát, thử nghiệm lặp lại, và rút ra ý nghĩa từ trải nghiệm”.
Theo Tabler, trải nghiệm cá nhân và môi trường làm việc định hình sáng tạo. Với cô, chìa khóa là tiếp cận vấn đề theo hướng phi tuyến và thường xuyên trao đổi với đồng nghiệp.
Mở rộng trải nghiệm để nuôi dưỡng sáng tạo
Nhà thần kinh học Leandre Ravatt (ĐH Y Charité – Berlin) khuyên: hãy đọc và tham dự hội thảo ở nhiều lĩnh vực khác nhau, thay vì chỉ gói gọn trong chuyên ngành. Việc tham gia các hoạt động truyền thông khoa học, viết bài cho tạp chí sinh viên, hay đơn giản là trò chuyện với đồng nghiệp trong giờ giải lao, đều giúp mở rộng góc nhìn và tìm ra cách tiếp cận mới cho vấn đề.
Cần “không gian” cho sáng tạo
Áp lực tiến độ khiến nhà khoa học trẻ khó có thời gian cho ý tưởng mới. Ravatt cho rằng các trường, viện cần tạo ra môi trường để thúc đẩy giao thoa liên ngành.
Martin Lercher (ĐH Heinrich Heine, Đức) đề xuất đưa đào tạo sáng tạo vào chương trình học, không chỉ để học từ giáo sư hướng dẫn mà còn có lý thuyết và cấu trúc rõ ràng.
Yanai và Lercher nhấn mạnh khái niệm “khoa học ban ngày” (thực hiện thí nghiệm kiểm chứng) và “khoa học ban đêm” (thế giới của ý tưởng và ẩn dụ). Cả hai lập website chia sẻ tài liệu miễn phí giúp giáo dục về tầm quan trọng của quá trình sáng tạo.
Tài trợ nhỏ – đòn bẩy cho ý tưởng mạo hiểm
Theo Tabler, các khoản tài trợ hạt giống (seed grants) là cơ chế hữu ích để thử nghiệm công cụ mới hoặc ý tưởng hợp tác, đặc biệt cho nghiên cứu sinh. Cô từng nhận £7.000 từ Hội đồng Nghiên cứu Công nghệ Sinh học và Khoa học Sự sống để trao đổi phương pháp nghiên cứu giữa hai nhóm. Ưu điểm của loại tài trợ này là hồ sơ ngắn, xét duyệt nhanh, phù hợp để thử ý tưởng rủi ro.
Rèn luyện khả năng chịu đựng sự mơ hồ
Kaile Smith (ĐH Thành phố New York) khuyên các nhà khoa học trẻ học cách chịu đựng sự mơ hồ, không chắc chắn, và giữ thái độ cởi mở với cảm xúc, ý tưởng mới. Katrine Sonne Anderson (Viện Ung thư Đan Mạch) đề xuất người hướng dẫn nên tạo “ốc đảo sáng tạo” — nơi tạm gác sự phân tích khắt khe và khuyến khích mạo hiểm, suy đoán.
Với Tabler, quyết định mạo hiểm sáng tạo đã giúp cô giảm bớt áp lực và tìm lại hứng thú nghiên cứu. Lời nhắn của cô tới các nhà khoa học trẻ: “Hãy tìm ra cách để giữ cho trí óc và kỹ năng của bạn luôn vận động”.
