Nhiều nhà nghiên cứu trong giới học thuật xem Scopus như một chuẩn mực quan trọng, bởi đây là cơ sở dữ liệu khoa học uy tín và được sử dụng rộng rãi trên thế giới. Khi một tạp chí xuất hiện trong danh mục Scopus, điều đó cho thấy tạp chí đang đảm bảo được một số tiêu chuẩn về mặt nội dung, quy trình phản biện, cũng như tính minh bạch trong xuất bản. Tuy vậy, việc duy trì vị trí trong Scopus không phải là nhiệm vụ dễ dàng. Có rất nhiều yêu cầu khắt khe mà một tạp chí phải tuân thủ. Nếu tạp chí không còn đáp ứng những tiêu chuẩn này, họ hoàn toàn có thể bị loại khỏi danh mục Scopus. Để hiểu rõ hơn về lý do vì sao một tạp chí lại rơi vào tình huống này, chúng ta có thể xem xét những điểm thường gặp liên quan đến chất lượng, đạo đức học thuật, tính minh bạch và uy tín tổng thể của tạp chí đó.
Khi chất lượng học thuật của một tạp chí suy giảm, nguy cơ bị loại khỏi Scopus sẽ tăng lên rõ rệt. Một tạp chí có thể đánh mất chất lượng nếu họ không còn kiểm soát tốt quá trình phản biện bài báo. Phản biện là giai đoạn quan trọng để đảm bảo mỗi nghiên cứu được xem xét một cách độc lập và khách quan, giúp chỉnh sửa, bổ sung nội dung còn thiếu sót. Thế nhưng, nếu ban biên tập tạp chí chỉ duyệt bài một cách qua loa hoặc thậm chí có tình trạng “phản biện giả” (nghĩa là không có người phản biện thật sự tham gia), những bài có chất lượng thấp cũng sẽ được đăng. Dần dần, uy tín khoa học của tạp chí bị ảnh hưởng. Không những thế, việc đăng những bài viết thiếu giá trị nghiên cứu hoặc nội dung lặp đi lặp lại mà không mang lại đóng góp mới cũng khiến tạp chí bị nhìn nhận là không còn có ích cho cộng đồng khoa học. Với Scopus, đây là dấu hiệu cảnh báo khiến họ phải xem xét liệu tạp chí còn xứng đáng được duy trì trong danh mục hay không.
Vi phạm đạo đức xuất bản cũng là một nguyên nhân lớn. Môi trường học thuật đòi hỏi sự trung thực trong nghiên cứu, tôn trọng các quy định về bản quyền cũng như quyền tác giả. Nếu một tạp chí chấp nhận nhiều bài viết có dấu hiệu đạo văn, hoặc đăng lại những nghiên cứu đã xuất bản ở nơi khác mà không minh bạch về nguồn gốc, tạp chí đó đang vi phạm quy tắc cơ bản của xuất bản khoa học. Bên cạnh đó, nhiều tạp chí còn lợi dụng chỉ số trích dẫn để tạo ấn tượng là “tạp chí được tham khảo rộng rãi” bằng cách yêu cầu tác giả trích dẫn các bài cùng tạp chí một cách không cần thiết, hoặc bí mật trao đổi trích dẫn với các tạp chí khác. Khi nhóm đánh giá nội dung của Scopus nhận ra hành động bất thường này, họ thường cảnh báo hoặc thẳng tay loại tạp chí ra khỏi cơ sở dữ liệu. Điều này giúp ngăn chặn hành vi làm sai lệch bức tranh khoa học chung và gìn giữ sự công bằng trong công bố nghiên cứu.
Thiếu minh bạch trong hoạt động xuất bản cũng khiến một tạp chí đối mặt với rủi ro bị loại khỏi Scopus. Người đọc và tác giả cần biết rõ tạp chí được tổ chức như thế nào, ai nằm trong hội đồng biên tập, quy trình phản biện ra sao, phí nộp bài hoặc phí xuất bản (nếu có) được thu như thế nào và có minh bạch hay không. Ngoài ra, việc tạp chí thay đổi tần suất xuất bản một cách vô tổ chức, khi thì đăng rất nhiều số liên tiếp, khi lại bỏ bê không ra số mới, cũng làm dấy lên nghi ngờ về sự ổn định và cam kết của tạp chí với cộng đồng khoa học. Scopus luôn đánh giá cao những tạp chí giữ được lịch phát hành đều đặn và công bố đầy đủ thông tin cần thiết cho độc giả. Một khi thấy dấu hiệu bất ổn hoặc không thống nhất, họ sẽ đưa tạp chí đó vào diện phải giám sát đặc biệt. Nếu tình hình không cải thiện, nguy cơ bị loại khỏi danh mục là rất lớn.
Một lý do khác liên quan đến việc tạp chí bị gọi là “tạp chí săn mồi”. Đó là những tạp chí chỉ quan tâm đến việc thu phí xuất bản, sẵn sàng nhận đăng bất kỳ bài nào miễn là tác giả trả đủ tiền, mà không coi trọng giá trị khoa học hay quy trình phản biện. Các tạp chí này thường có biểu hiện quảng bá quá mức, dụ dỗ tác giả với cam kết “đăng bài nhanh, không cần chỉnh sửa nhiều” nhưng lại không chứng minh được tính chuyên môn. Scopus rất cảnh giác với loại tạp chí này, vì đây chính là một trong những “ổ” gây mất uy tín cho lĩnh vực học thuật. Một tạp chí rơi vào nhóm “săn mồi” hầu như khó có cơ hội trụ lại trong Scopus, bởi yếu tố quan trọng nhất là chất lượng và tính trung thực không được tôn trọng.
Scopus cũng thường xuyên tiến hành đánh giá lại các tạp chí nằm trong danh mục của mình. Họ có một hội đồng gồm các chuyên gia nghiên cứu nhiều lĩnh vực. Hội đồng này xem xét những phản hồi từ cộng đồng, kiểm tra dữ liệu trích dẫn và phân tích xu hướng xuất bản. Nếu họ nghi ngờ một tạp chí đang có hoạt động gian lận, hay chất lượng bài báo giảm sút, họ có thể yêu cầu tạp chí cung cấp thông tin, thậm chí tiến hành cuộc “tái thẩm định”. Kết quả của quá trình này sẽ quyết định tạp chí có tiếp tục được giữ lại trong danh mục hay không. Được đưa vào Scopus không có nghĩa là an toàn vĩnh viễn. Tạp chí nào cũng phải nỗ lực duy trì những yêu cầu của hội đồng tuyển chọn để bảo đảm chất lượng ổn định qua thời gian.
Việc bị loại khỏi danh mục Scopus có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng đối với một tạp chí. Trước hết, tạp chí sẽ mất đi một lượng lớn tác giả và độc giả tiềm năng, bởi nhiều người chỉ muốn công bố hoặc đọc những công trình xuất hiện trên các nền tảng uy tín quốc tế. Sự uy tín khoa học của tạp chí đó cũng bị ảnh hưởng, vì việc bị ngừng chỉ mục được xem như một “dấu hiệu xấu” cho thấy tạp chí không còn đảm bảo chuẩn mực. Ngoài ra, không ít tổ chức nghiên cứu hay quỹ tài trợ đòi hỏi công trình phải được đăng ở những nơi được chỉ mục trong Scopus hay các hệ thống tương đương. Nếu không còn trong danh mục Scopus, tạp chí sẽ khó tiếp cận được những nguồn hỗ trợ này, dẫn đến khó khăn trong việc duy trì và phát triển.
Để tránh tình trạng này, một tạp chí cần duy trì quy trình phản biện bài viết nghiêm túc, đảm bảo mỗi nghiên cứu trước khi công bố được kiểm tra cẩn thận và góp ý chuyên môn đầy đủ. Tạp chí cũng phải liên tục cập nhật, rà soát để phát hiện hành vi đạo văn hoặc bất cứ biểu hiện gian lận nào, sau đó xử lý nghiêm khắc theo quy định đạo đức xuất bản. Minh bạch trong mọi hoạt động cũng là yếu tố then chốt, từ việc công bố rõ ràng hội đồng biên tập, đến quy định về phí xuất bản hoặc quy trình gửi bài và xét duyệt. Ban biên tập nên giữ tần suất xuất bản ổn định, tránh tình trạng đăng ồ ạt rồi lại “bỏ bê”, đồng thời cố gắng thu hút những nghiên cứu có chất lượng cao để nâng giá trị học thuật. Chính những nỗ lực này sẽ giúp tạp chí nhận được sự tin tưởng của cộng đồng khoa học, giữ vững vị thế trong Scopus, và tạo ra một môi trường học thuật đáng tin cậy, nơi các nhà nghiên cứu cảm thấy yên tâm khi gửi gắm kết quả nghiên cứu của mình.
